Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн (2005)

Рочева О. И. Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн: Коми детсадса уджалысь воспитательяслы челядькӧд экологияысь занятиеяс нуӧдӧм могысь велӧдан пособие. Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2005. 80 лб.

О. И. РОЧЕВА

Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн

Коми детсадйын уджалысь воспитательяслы челядькӧд экологияысь занятиеяс нуӧдӧм могысь велӧдан пособие

Лэдзӧма Коми Республикаса йӧзӧс велӧдан да вылыс тӧдӧмлун министерство индӧд серти

Сыктывкар Коми небӧг лэдзанін 2005

Коми Республикаса йӧзӧс велӧдан да вылыс тӧдӧмлун министерство

Сыктывкарса мӧд номера педколледж бердын школаӧдз велӧдӧмын национальнӧй проблемаяс туялан лаборатория

Видлалісны да донъяланкыв шуисны:
Савина В. В., Кулӧмдін районса Воч детсадйын уджалысь 
Попова Г. П., Кулӧмдін районса Великополье детсадйын уджалысь

Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн: Коми детсадса уджалысь воспитательяслы челядькӧд экологияысь занятиеяс нуӧдӧм могысь велӧдан пособие. — Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2005. — 80 л.б.

ISBN 5-7555-0846-1

© Рочева О. И., 2005
© Кудаков В. В., обложка, 2005
© Коми книжное издательство, 2005

Тайӧ небӧгсӧ дасьтӧма коми детсадйын уджалысь воспитательяслы челядькӧд экологияысь занятиеяс нуӧдӧм могысь отсӧг вылӧ.
Небӧгас пыртӧма 11 тема серти занятие сценарий. Занятиеяссӧ артмӧдӧма сэтшӧм ногӧн, медым тӧдмӧдны челядьӧс вӧр-валӧн вогӧгӧрся вежсьӧмъясӧн; тӧвся, тувсов, гожся да арся петкӧдчӧмъясӧн; пемӧс-быдмӧг да морт костын йитӧдъясӧн.
Кызвын занятиеыслӧн сюрӧсыс лӧсьӧдӧма художествоа литератураысь босьтӧм текстъяс серти.
«Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн» небӧг дасьтӧма Сыктывкарса мӧд номера педколледж бердын школаӧдз велӧдӧмын национальнӧй проблемаяс туялан лабораторияын. Тайӧ выль небӧгыс — «Дзолюк» уджтас серти нӧшта ӧти выль петас.
Пособиеыс вермас лоны коланаӧн и школаын ичӧт класса челядьӧс велӧдысьлы.

ВОДЗКЫВ

Пыдди пуктана детсадса уджалысьяс!
Тайӧ небӧгсӧ дасьтӧма экологияысь занятиеяс нуӧдӧм могысь отсӧг вылӧ.
«Экология» кыв тшӧкыда юргӧ миян олӧмын. Кызьӧд нэм помын чужис тайӧ наукаыс. Быд вежӧра мортлы гӧгӧрвоана сылӧн коланлуныс да тӧдчанлуныс. Морт гӧгӧрвоис, мый сійӧ олӧ талун джынвыйӧ пасьвартӧм вӧр-ваын, лолалӧ няйт сынӧдӧн. Лунысь-лун чинӧ вӧрса пемӧслӧн да быдмӧглӧн лыдыс, кутшӧмсюрӧ дзикӧдз бырис нин миян му вылысь.
Детсадса уджын экология видлавсьӧ кыдз вӧр-ва радейтӧм. Но колӧ тӧдчӧдны, мый тайӧ сӧмын ӧти боксянь видзӧдлас. Окота, медым тайӧ проблемасӧ видлалісны паськыдджыка.
Экология — тайӧ пемӧсъяс да быдмӧгъяс костын, пемӧс-быдмӧг да гӧгӧртас костын йитӧдъяс видлалӧм, вӧр-ва сӧстӧмлун вӧсна тӧждысьӧм йылысь наука.
Дыр кад чӧж ми велӧдім челядьӧс чуймавны вӧр-ва мичлунлы, велӧдім, кутшӧм пӧльза сетӧ мортлы тайӧ быдмӧгыс либӧ пемӧсыс. Зэв тшӧкыда челядьӧс велӧдан уджтасӧ пыртӧма сэтшӧм гижӧдъяс, мый важӧн нин оз лӧсявны ӧнія оланноглы. Челядьӧс воспитайтан методика туялысьяс пасйӧны, мый челядьлы вӧзйӧм уна кывбур оз сӧвмӧдны лӧсялана морттуй олан сям.

Я кузнечика словил,
В банку с травкой посадил.
Пусть покажет, как трещит,
Как усами шевелит.

В. Митько

В лес зеленый я пойду,
Зайку серого найду,
Принесу его домой —
Будет этот зайка мой.

А. Шибаев

Татшӧмсяма гижӧдъясыс паныдасьлӧны и коми гижысьяслӧн.
Ёсь вежӧра, мӧвпалысь мортлы гӧгӧрвоана, мый татшӧм сикас кывбуръясыс ыззьӧдӧны челядьӧс нетшкыны ставсӧ, мый ки улад сюрас, ворсӧм ради кутны-вайны гортас вӧрса пемӧсъясӧс, виявны бобувъясӧс, гут-гагӧс. Тадзи и быдмӧны кӧдзыд сьӧлӧма, этш тӧдтӧм йӧз. Налы, гашкӧ, и веськодь, мый лоӧ тайӧ му вылас миян бӧрын, кыдзи водзӧ кутасны овны йӧзыс.
Колӧ тӧдчӧдны, мый талунъя детсадлӧн мог — медводз велӧдны челядьӧс радейтны вӧр-ва, быдтыны вежавидзысь да кывкутысь мортӧс, чужӧмсяньыс мывкыдсьӧдны кагаӧс, велӧдны морт ногӧн видзӧдны пемӧс да быдмӧг вылӧ.
Оз ков вунӧдны, мый коми йӧзлӧн важысянь вӧвлі вӧр-ва видзан да пемӧс дӧзьӧритан гижтӧм олан пас. Коми вӧралысь ковтӧг некор эз лый ни ви звер-пӧткаӧс. Сійӧ тӧдіс, кор позьӧ кыйны чери да лыйны утка. Коми морт зэв сьӧлӧмсяньыс видзис чужан мусӧ, войвыв вӧр-васӧ. Видзис, кыдзи ассьыс оланінсӧ.
Тайӧ небӧгас пыртӧма 11 тема серти занятие сценарий. Занятиеяссӧ артмӧдӧма сэтшӧм ногӧн, медым тӧдмӧдны челядьӧс вӧр-валӧн вогӧгӧрся вежсьӧмъясӧн; тӧвся, тувсов, гожся да арся петкӧдчӧмъясӧн; пемӧс-быдмӧг да морт костын йитӧдъясӧн. Кызвын занятиеыс сиӧма вӧрса пемӧсъяслы: М. Пляцковскийлӧн «Кутшӧм овлӧ тӧв?» висьт серти занятие-ворсӧм, «Ошпикӧд аддзысьлӧм», «Ручпи да Ур» мойд серти занятие, «Сьӧд ракаяс воисны», «Кӧчкӧд «Радиоысь» ворсӧм», «Вӧчам лэбачьяслы поз».
Тайӧ занятиеясыс стӧчмӧдӧны-паськӧдӧны войвыв пармаын олысь вӧрса пемӧсъяс йылысь тӧдӧмлунъяссӧ; чуйдӧны челядьӧс тӧдмавны-казявны звер-пӧткалысь ортсыса тэчас-мыгӧрсӧ, оласногсӧ, кынӧмпӧт перйӧмсӧ, аслыспӧлӧслунсӧ; велӧдӧны вежӧртны вӧр-ва да пемӧс олӧмын йитӧдсӧ; сӧвмӧдӧны челядьлысь мӧвпалан вежӧрсӧ; ышӧдӧны видзны-дӧзьӧритны чужан мусӧ да вӧр-васӧ.
Кутшӧмсюрӧ занятие сиӧма дзоридз-быдмӧглы. Медводз тайӧ «Видза олан, еджыд кока кыддзӧй!», «Веж видз вывті муна, муна, мича дзоридз сэні уна...», «Коми муӧ воӧ тулыс» ворсана занятиеяс.
Татшӧм сяма занятиеясыс тӧдмӧдӧны челядьӧс войвыв муын быдмысь дзоридз-быдмӧгӧн, чуйдӧдӧны казявны чужан вӧр-валысь мичлунсӧ, кыпыдлунсӧ; ышӧдӧны колана ногӧн донъявны морт олӧмын дзоридз-пулысь тӧдчана пайсӧ, ыззьӧдӧны велӧдны вогӧгӧрса кадколаст йылысь кывбуръяс, сьывны сьыланкывъяс, серпасасьны; сӧвмӧдӧны челядьлысь вежӧрсӧ, мӧвпаланногсӧ, сёрнитанногсӧ; отсалӧны лоны вежавидзысьӧн, кывкутысьӧн, мывкыдӧн.
Небӧгӧ пыртӧм занятиеясыс урчитӧма 5–7 арӧса челядьлы. Сценарийяссӧ лӧсьӧдӧма ворсӧм сямаӧн. Шӧр геройяснас пырджык лоӧны занятие нуӧдысь, Ӧнись дядь, Китш-Котш нима катша да вӧрса пемӧсъяс. Кызвын занятиеыслӧн сюрӧсыс лӧсьӧдӧма художествоа литератураысь босьтӧм текстъяс серти.
«Тӧдмӧдам челядьӧс вӧр-ваӧн» небӧг дасьтӧма Сыктывкарса мӧд номера педколледж бердын школаӧдз велӧдӧмын национальнӧй проблемаяс туялан лабораторияын. Тайӧ выль небӧгыс — «Дзолюк» уджтас серти нӧшта ӧти выль петас.

ГАНС ХРИСТИАН АНДЕРСЕНЛӦН «КОЗ» МОЙД СЕРТИ ЗАНЯТИЕ-ВОРСӦМ

Куимысь петкӧдчылӧмӧн ворсӧм

(Нуӧдсьӧ Выль во праздник бӧрын.)

Мог. Чуйдӧдны челядьӧс кывны-аддзыны чужан мулысь мичсӧ, видзны да дӧзьӧритны коми парманымӧс. Ышӧдны ныв-зонпосниӧс кыпыда ворсны-гажӧдчыны Выль вося коз дорын, сьӧлӧмсянь да окотапырысь вӧчавны ёлка чачаяс. Чужтыны ӧта-мӧдлысь сьӧлӧм дой кылӧм, олӧмын шог да долыдлун гӧгӧрвоӧм.
Коланатор: Г. X. Андерсенлӧн «Коз» мойд серти лӧсьӧдӧм да кассета вылӧ гижӧм висьт, магнитофон, ывлаӧ петкӧдӧм коз пу, ёлка чача вӧчӧм вылӧ уна сикас материал.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.
Водзвыв удж. Выль во праздник кежлӧ челядькӧд велӧдны тӧв йылысь сьыланкывъяс да кывбуръяс.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Медводдза петкӧдчӧм

Нуӧдысь. Видза оланныд, донаяс! Кутшӧм ӧдйӧ кадыс лэбӧ! Быттьӧ неважӧн на Выль во праздник кежлӧ дасьтысим. Кывбуръяс да сьыланкывъяс велӧдім, ёлка чачаяс вӧчалім-мастеритім, дзирдалысь лым чиръяс вундалім да ӧшлім, а со нин январыд, волӧн медводдза тӧлысьыс, регыд помасяс. Тэрыба кадыс тӧвзьӧ, а ті, менам оз тусьяс, лунысь-лун быдманныд, сӧвманныд да вежӧрсяланныд!
Рочаканьяс! Сёшайтъяс! Талун меным окота лои тӧд выланыд уськӧдны, а, гашкӧ весиг, и ӧтлаын сьылыштны тӧвся сьыланкывъяс, висьталыштны тӧв йылысь кывбуръяс. Тӧда ӧд, ті зэв мастерӧсь и ас кежаныд сьывны, и мам-батьныдкӧд.

Челядь ас кӧсйӧм сертиныс сьылӧны тӧв йылысь сьыланкывъяс да висьталӧны кывбуръяс. Сьылӧны ӧткӧн-ӧткӧн и ӧтвылысь.
Кылӧ ӧдзӧсӧ тотшкӧдчӧм шы.

Нуӧдысь. Кодкӧ, кылӧ, ӧдзӧсӧ тотшкӧдчӧ?
Катша (жугыля). Китш-котш! Ме тайӧ, ме. Видза оланныд, ёртъяс! Гажӧдчанныд?
Нуӧдысь. Гажӧдчам. (Тӧждысьӧмпырысь.) А тэ нӧ мый талун сэтшӧм жугыль? Катша, мый нӧ тэкӧд лои? Чужӧм вывсьыд весиг вежсьӧмыд!
Катша. Мекӧд эськӧ ставыс на лючки да. (Лов тырӧмӧн.) А вот... со ... но... этійӧ тай... мыйкӧ...
Нуӧдысь. Кутшӧм шог нӧ тэнӧ суис, лэбачӧй. Вай лов шытӧ шедӧд да ставсӧ лючки-бура висьтав. Ми тэнӧ ставным зэв сюся кывзам.
Катша. Дзолюкъяс, ті ывла вывсьыс нинӧм эн казялӧй? (Шогпырысь.) Энӧй, дерт. Век на, кӧнкӧ, Выль вося гажыд, сьылӧм-йӧктӧмныд дум выланыд. Ёна гажӧдчӧм бӧрад ас садяныд на эн воӧй.
А ме... став Коми мусӧ нин кытшовті-гӧгӧрті. (Зэв шога.) А тӧдінныд кӧ, мый ме казялі!..
Нуӧдысь (тӧждысьӧмпырысь). Мый нӧ сэтшӧмторсӧ позьӧ казявны, мед та выйӧдз усьны сьӧлӧмнад?
Катша (шога). Ок-ок-ок! Первой ме лэбалі да нимкодяси миян мича помтӧм-дортӧм пармаӧн, лым эшкынӧн шебрасьӧм паськыд юясӧн да сиктъясӧн. Ак, кутшӧм кокньыд вӧлі сьӧлӧм вылын! Сэтшӧм долыд! И друг... мыйыськӧ тай меным сэтшӧм сьӧкыд лои. Первойсӧ весиг эг и гӧгӧрво, мыйла.
Нуӧдысь. А сэсся?
Катша. А бӧрынджык гӧгӧрвои да дзикӧдз шогӧ уси. Быд керка дорын ичӧтик коз пу туплясьӧ! Ныв-зонмыд праздник лунъясад мичаа вӧччӧдӧм коз дорсьыд оз вешйывны, а бӧрыннас... ичӧтик коз пуыд некодлы ковтӧм лоӧ. Со и туплясьӧны кӧні веськалӧ. Лыскыс налӧн вочасӧн киссьӧ, увъясыс кушмӧны... Вот коньӧръясыд! А мортыдлӧн тайӧ серпассьыс сьӧлӧмыс оз вӧрзьыв.
Нуӧдысь (шогпырысь). Да! Мисьтӧм и серпас тэ висьталін миянлы. Вӧрзьӧдін-дойдін сьӧлӧмнымӧс.
Катша. Унаӧн на, кӧнкӧ, чайтӧны: Коми муад пӧ вӧрыд зэв уна, коз путӧ пӧ мыйта кӧсъян, сы мында и керав... Тадзтӧ ӧд ми дзикӧдз чашъям-пасьвартам парманымӧс.
Нуӧдысь (радейтӧмӧн). Муса лэбачӧй! Ме гӧгӧрвоа тэнсьыд шогсьӧм-майшасьӧмтӧ, парма вӧсна тӧждысьӧмтӧ.
Катша. Ті тай эськӧ гӧгӧрвоанныд да. А вот эськӧ и дзолюкъясыд кӧ тшӧтш гӧгӧрвоисны...
Дзолюкъяс, вай пасьтасям да петавлам ывлаас. Тіян детсадсянь неылын туплясьӧ жӧ ӧти коз. Лым пиас кӧть нин сійӧс сувтӧдам.
Нуӧдысь. Катша, зэв тай интереснӧя тэ думыштін! Вайӧй ӧдйӧджык петам ывлаӧ.

Челядь петӧны ывлаӧ, сувтӧдӧны козсӧ детсад йӧрӧ, лым пиӧ, котралӧны-ворсӧны сы гӧгӧр.

Мӧд петкӧдчӧм

(Нуӧдсьӧ сійӧ жӧ рытнас либӧ мӧд луннас ворсан жырйын.)

Катша (тэрыба). Дзолюкъяс, ӧдйӧджык нин, ӧдйӧджык пуксялӧй. Тӧданныд кӧ, мый меным лым пиад сувтӧдӧм коз пуыд сетіс!
Нуӧдысь (радейтӧмпырысь). Видза олан, Китш-Котш. Мый нӧ сійӧ тэныд татшӧма ошйысянторсӧ сетіс?
Катша. Со, видзӧдлӧй, кассета! Кӧні нӧ тіян магнитофонныд? Вай ӧдйӧджык кывзамӧй, мый татчӧ гижӧма.

Ставӧн кывзӧны коз пулысь кассета вылӧ гижӧм висьт.

Коз. Видза оланныд, нывкаяс да зонкаяс! Тайӧ ме тіян дорӧ шыася, лым пиӧ сувтӧдӧм коз пуыд. Дыр ме виччыси тіянӧс. Дзикӧдз нин шогӧ усьлі, чайті, мый некор нин он волӧй ме дорӧ. А ті локтінныд, гажӧдінныд сьылӧм-ворсӧмнаныд, пальӧдінныд менсьым шогӧс. Аттьӧ, бур челядь! Аттьӧ тіянлы ме вӧсна тӧждысьӧмсьыныд. (Катша торкӧ коз пулысь висьталӧмсӧ.)
Катша (чуймӧмӧн). Дзолюкъяс, козйыд тай ловъя вӧлӧма! Мый бара сійӧ миянлы висьталас-а? Вай пельнымӧс чошкӧдӧмӧн кывзамӧй!
Коз (ышловзьӧмӧн). Став шуд-гажӧй менам, тыдалӧ, бӧрӧ кольӧма! Чайті, мый став долыдлуныс да нимкодьлуныс менам водзын на... А вӧлӧмкӧ... ставыс нин бӧрӧ кольӧма, син лапнитны весиг эг удитлы! Дзик некодлы ковтӧмторйӧн лои. Шыбитісны менӧ ывлаӧ, рутш-ратш чегъялісны менсьым пашкыр увъясӧс, чирсісны менсьым мича лысъясӧс... Ок-ок-ок! А тӧдінныд кӧ, кутшӧм менам коркӧ олӧмӧй вӧлі!.. Ӧні на син водзын сулалӧ паськыд вӧр, яръюгыда дзирдалӧ шонді, гажаа дзользьӧны лэбачьяс!.. Да-а, сэки меным эз лёка овсьы... Чужи-быдми ме парма чуркйын. Сэтшӧм гажа вӧлі менам быдманінӧй!!! А кутшӧм чӧскыд кӧра пармаас сынӧдыс вӧлі!!! Гӧгӧр сулалісны менам ыджыдджык ёртъясӧй — козъяс да пожӧмъяс. А меным сэки сэтшӧм окота вӧлі ӧдйӧджык быдмыны, лоны на кодьӧн жӧ джуджыдӧн да пашкырӧн... Но мыйлакӧ сэки ни югыд шондітӧ, ни чӧскыд сынӧдтӧ ме пыдди эг пуктывлы. Веськодь меным вӧліны и посни челядьыд. Найӧ тшӧкыда волывлісны вӧрӧ чӧд да пув вотны. Нимкодь налы вӧлі и тшак вотан кадӧ. Чуманъяссӧ да пестеръяссӧ тыртӧм бӧрын найӧ пуксьывлісны менам лапъяс улӧ шойччыны. Уна и ошкана кыв ме кывлывлі зонпоснисянь: «Кутшӧм мича тайӧ ичӧтик козйыс! Кутшӧм чӧскыд кӧра сылӧн жебиник лысъясыс! А кутшӧм веськыда да збодера быдмӧ тайӧ коз пуыс!» А менам татшӧм сёрнисьыс весиг пельӧй вӧлі сьӧдмӧ. Дзик веськодь вӧлі меным налӧн ошкӧмныс. (Ышловзьӧмӧн.) Тадзи майшасьӧмӧн колис быдса во. Менам содіс нӧшта ӧти вогӧгӧрся кытш. А ме пыр мӧвпалі и мӧвпалі: «Вӧлі кӧ эськӧ ме мукӧд пуясыс кодь жӧ ыджыд! (Нимкодьпырысь.) Паськыда эськӧ шевкниті сэки ассьым лапъясӧс, вылӧ-вылӧ лэпті юрӧс... Ылӧдз-ылӧдз эськӧ видзӧдалі став вӧр-васӧ. Лэбачьяс, эськӧ, позъясисны менам лапъясӧ! А тӧв шувгӧм улӧ ме, эськӧ, мукӧд пуясыс моз жӧ тшапа довкйӧдлі юрнам. (Шогпырысь.) Ни шондіыс, ни лэбач сьылӧмыс, ни асъя да рытъя кыаыс эз сетны меным некутшӧм радлун. А тӧвнас... тӧвнас... (скӧра) ме вомӧн весиг кӧч чеччавлывліс, вожмавліс менӧ! Кыдзкӧ да мыйкӧ тай колис на бара кык тӧв. Коймӧдысь тӧвйӧм кежлас ме сэтшӧма нин быдми-нюжалі, мый кӧчыдлы ковмывліс кытшовтны менӧ. А юрам бергаліс сӧмын ӧти мӧвп: «Колӧ ӧдйӧджык быдмыны, быдмыны да лоны ыджыд вынйӧра пуӧн!»
Ӧтчыд, лым усьӧм бӧрас нин, вӧрӧ воисны кер пӧрӧдысьяс. Найӧ кутісны керавны медся мича, ыджыд да ён пуяссӧ. Быд керыштӧмысь ёнкмунліс менам сьӧлӧмӧй, пуяслӧн пӧрӧм-усьӧмысь пемдывліс син водзӧй, черӧн увйысьӧм шыысь тірзьывлісны менам лысъясӧй. Пӧрӧдӧм да увйӧм пуяссӧ сӧвтісны доддьӧ да нуисны вӧрысь. Кытчӧ? Мыйла? Ме эг тӧд. (Катша торкӧ коз пулысь висьталӧмсӧ.)
Катша (чуймӧмӧн). Оз тӧд, дерт, нин. Пес вылӧ, кӧнкӧ. Челядь, а ті нӧ кыдзи чайтанныд?

Челядь сёрнитӧны вӧр пӧрӧдӧм йылысь. Кытчӧ да мыйла йӧз иналӧны пӧрӧдӧм керсӧ.

Катша. Вай сэсся водзӧ кывзамӧй коз пуыдлысь висьтсӧ.
Коз. Ме тайӧс весиг ог вӧлі и тӧд. Тулыснас юалі чикышъяслысь, да найӧ меным ставсӧ висьталісны. Вӧлӧмкӧ, ми коддьӧм пуяссьыд и керка-карта лэптӧны, и пызан-улӧс мастеритӧны, и весиг лунвыв саридзын ветлысь корабльяс вӧчӧны. И сэки меным воддзадорсьыс на окота лои ӧдйӧджык быдмыны да лоны коланаӧн йӧзлы. А шонді югӧръяс пыр долисны: «Нимкодясь аслад томлуннад! Нимкодясь аслад дзоньвидзалуннад, том вын-эбӧснад!» Небыдик тӧвру окавліс-лелькуйтліс менӧ! А асывъяснас ме мыссьывлі югыд дзирдалысь лысва войтъясӧн. Но сэки ме эг кужлы донъявны аслам олӧмысь став тайӧ шудсӧ да радлунсӧ.
А Выль во праздник водзвылын бара локтісны пес кералысьяс да пӧрӧдісны зэв уна том козйӧс. На пиысь ӧткымынӧн меысь на томджыкӧсь вӧліны. Ме чуйми: найӧс мыйлакӧ да весиг эз увйыны. Сідзи и тэчисны пуяссӧ доддяныс да нуисны вӧрысь.
Ёна и майшаси. Кытчӧ нуисны менсьым том ёртъясӧс? Мыйла коз лапъяссӧ колисны? Мыйла эз увйыны? (Катша бара на торкӧ коз пулысь висьтсӧ.)
Катша (тэрыба). Ме тӧда, ме тӧда, кытчӧ найӧс нуисны!
Нуӧдысь. А мый миян дзолюкъясным та йылысь думайтӧны?

Челядь юксьӧны асланыс мӧвпъяснаныс.

Коймӧд петкӧдчӧм

(Нуӧдсьӧ кутшӧмкӧ кадколаст мысти ворсан жырйын. Позьӧ нуӧдны мӧд луннас.)

Коз. Кымын ёнджыка ме казьтывла ассьым ичӧтдырся олӧмӧс, сымын ясыдджыка гӧгӧрвоа: вывті гажа да шуда вӧлӧма менам олӧмӧй. Ме висьтавлі нин, кыдзи Выль во праздник водзын вӧрысь кералісны медмича пашкыр коз пуяссӧ. А кытчӧ найӧс нуисны, эг тӧд. Лун и вой майшаси-думайті на йылысь. Казялісны менсьым майшасьӧмтӧ пышкайяс. Найӧ и висьталісны. Ми пӧ тӧдам, тӧдам, — чирзісны найӧ. Карын пӧ ми тӧвнас ӧтчыд вӧвлім, ставсӧ керка ӧшиньяс пырыс аддзывлім. Сувтӧдісны пӧ йӧзыд мича веж козъястӧ ыджыд жыръясӧ, вӧччӧдісны-мичмӧдісны найӧс югъялысь чачаясӧн. Ӧшлісны на вылӧ эзысь яблӧкъяс, уна рӧма кольяс, дзирдалысь йинёньяс, зарни черияс, мичмӧдӧм преникъяс да кампетъяс. А коз туганъясас пукталісны мичасьыс-мича югыд кодзувъяс. Татшӧм мичмӧдӧм козъясыс пӧ пӧртмасисны-ворсӧдчисны пӧшти быд керкаын! Дзикӧдз шымыртіс менсьым сьӧлӧмӧс пышкайяслӧн висьталӧмыс. Со тай кутшӧм шуда олӧм вермӧ лоны вӧльнӧй светад! Со кутшӧм шудаӧсь менам коз пу ёртъясӧй! Гашкӧ, и меным усяс шуд красуйтчыны карса керкаын. Гашкӧ, и менӧ мичмӧдасны дона чачаясӧн! Кутшӧм долыда эськӧ тіпкис сэки менам сьӧлӧмӧй! Кор нин, кор нин бара воас Выль во праздникыс? Таво ӧд и ме нин джуджыд да пашкыр! Таво, гашкӧ, йӧзыдлӧн и ме вылӧ вежныс петас. (Ышловзьӧмӧн.) Татшӧм мӧвпъясӧн ме коллялі зумыш тӧвся лунъяссӧ. Сэтшӧм окота вӧлі мынтӧдчыны аслам чужан вӧрысь. Сэтшӧм окота вӧлі овны выль нога, яръюгыда, кыпыда да гажаа. (Жугыля.) Коньӧрӧй меӧй, йӧюкӧй! Нимкодяси кӧ эськӧ чӧскыд парма сынӧднас, любуйтчи кӧ эськӧ мича шонді югӧръяснас, радлі аслам томлунлы да ас вӧляысь олӧмлы... Эг куж ме радлынытӧ... Быттьӧ эг и ов, а лун-вой коллялі. Тӧв кӧть гожӧм, пыр вӧлі ӧти и сійӧ жӧ паськӧма. Кор вӧрӧ волысьяс шулывлісны, кутшӧм пӧ мича тайӧ коз пуыс, эз вӧрзьывлы налӧн ошкӧмысь менам сьӧлӧмӧй, эз шонтыны менӧ налӧн мелі кывъясныс. Юрын жуис сӧмын ӧти мӧвп: менам став олӧмӧй на водзын. Воас жӧ, гашкӧ, коркӧ Выль воыс. Эновта жӧ, гашкӧ, тайӧ лымйӧн тырӧм унзіль, вугралысь вӧрсӧ. Гашкӧ, и кута на дзирдавны уна рӧма мичӧн, овмӧдча шоныд карса жырйӧ... (Ыджыда ышловзьӧ.) Коркӧ-некоркӧ Выль воыд и воис. Воисны вӧрӧ и вӧр кералысьяс. Менӧ медводзӧн и пӧрӧдісны!.. Терпитны позьтӧм дой шымыртіс менсьым вужъясӧс, лысъясӧс, став сьӧвмӧсӧс. Шуштӧм мӧвпъяс вирдыштісны менам вежӧрын. Ӧдйӧ и вунісны менам шуда олӧм йылысь мӧвпъясыд. Повзи, мый некор нин сэсся ог аддзыв ассьым ёртъясӧс: козъясӧс да пожӧмъясӧс, вотӧсъясӧс да дзоридзьясӧс, лэбач-пӧткаӧс да вӧрса пемӧсъясӧс! Сэтшӧм сьӧкыд да шог лои сьӧлӧм вылын!

Юргӧ нор музыка.

Коз. Ас садьӧ вои сӧмын сэк, кор мукӧд коз пуяскӧд ӧтлаын веськалі кутшӧмкӧ йӧрӧ. Неылысь кылі кодлыськӧ гӧлӧссӧ: «А кутшӧм мича тайӧ козйыс! Татшӧм миянлы и колӧ!» Менӧ сэсся и бӧрйисны...
Пыртісны менӧ паськыд гажа жырйӧ да сувтӧдісны джодж шӧрас лыа тыра ыджыд дозйӧ. Ёна ме и повзи. «Мый бара ӧні лоӧ-а?» — майшаси ме. А лои со мый: менам лапъяс вылӧ ӧшлісны дзирдалысь сикӧтшъяс, уна рӧма кабалаысь вӧчӧм ичӧтик пӧнарикъяс, эзысь яблӧкъяс да ыргӧн ӧрекъяс, югъялысь йинёньяс, зарни сьӧма черияс, син ёрана лым чиръяс. Да-а... чайтлі ӧмӧй коркӧ татшӧм дивӧсӧ аддзывны? Ме, вӧрса коз, сулала гажа шоныд горничаын да пӧртмася-дзирдала уна рӧма биясӧн, чачаясӧн. Ок и ёна жӧ тіпкис менам сьӧлӧмӧй! Ок и ёна жӧ радліс-ворсіс менам лов шыӧй! «Вот эськӧ аддзывлісны кӧ ӧні менӧ миян парма чуркйын быдмысь ёртъясӧй: козъяс, пожӧмъяс, ньыв пуяс, ниаяс, кыдзьяс! А гашкӧ, тӧдса пышкайяс да чикышъяс дзоргӧны-видзӧдӧны ӧшинь пырыс, чуймалӧны менам мичлун вылӧ? Гашкӧ, ме вужъяся тайӧ дозъяс да тадзи мичаа вӧччӧмӧн кута сулавны тӧв и гожӧм, тулыс и ар?» — мӧвпавсис менам. Но... эз на тай ме ногӧн ло...
Рытладорыс воссис ӧдзӧс да горничаӧ гузьгысисны-пырисны зонпосни. Муртса менӧ эз пӧрӧдны! Сэтшӧм шум-зык кыпӧдісны! Челядь сьылісны, йӧктісны, гӧгралісны ме гӧгӧр... А сэсся вочасӧн кутісны нетшкыны менам лапъясӧ ӧшлӧм преник-кампетсӧ. Увъясӧй весиг рутшка-ратшкакылісны. Зарни кодзула туганӧй кӧ пӧтӧлӧкас кӧртавтӧм вӧлі, уси эськӧ джоджас.
Сӧмын сёр рытнас помасис челядьлӧн гажӧдчӧмыс. Чуймӧдана чӧв-лӧняс ме мӧвпалі аскиа лун йылысь. «Аски, гашкӧ, бара на вӧччӧдасны менӧ эзысь кыша кампетъясӧн да преникъясӧн. Бара на кыпыд гаж юргас ме гӧгӧрын. Но аски ме ог нин кут дзӧрны-повны. Кута збодерджыка ворсӧдчыны аслам лысъясӧн, вылӧджык лэпта кодзулӧн мичмӧдӧм туганӧс!..»
Асывнас, югдандорыс, пырисны кутшӧмкӧ йӧз да гургисны-петкӧдісны менӧ кильчӧ пос кузя, а сэсся шыбитісны со тайӧ лым толаас. Татшӧм лёк виччысьтӧмторсьыс шогӧн тырис менам сьӧлӧмӧй. Синва войтъясӧй кынмисны-йизисны веж лысъясам. Мый нӧ вӧчисны мекӧд? Мыйла лои ме некодлы ковтӧмӧн? Дыр-ӧ ме кута туплясьны тайӧ толаас? Кутшӧм олӧм нӧ тайӧ? Мый нӧ ме татшӧм олӧмнад аддзывла да кывла? Кутшӧм шуд да гаж тӧдмала? Ни ӧти ёрт менам ӧні абу. Да тані ӧд весиг ни ӧти кӧчиль абу. Ок и шуштӧм жӧ ӧні менам олӧмӧй! А кутшӧм гажа вӧлі парма ягад! Кутшӧм мелі да лышкыд вӧлі вӧр-ваыс. Кутшӧм нимкодя вашкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд вӧрса пуяс, ворсӧдчисны дзоридзьяс. Гажаа сьылісны-дзользисны лэбачьяс да пӧткаяс. Лун и вой гажӧдісны вӧрса олӧмсӧ кӧчьяс да уръяс, ошъяс да кӧинъяс. Некор нин ӧд сэсся ме ог аддзывлы ассьым чужан вӧрӧс. Ог кывлы сылысь мелі шувгӧмсӧ. Кутшӧм шуштӧм меным тані! Кутшӧм гажтӧм! Оз нин шонты менӧ ӧні югыд шондіыс. Оз нимкодьӧд чӧскыд сынӧдыс да рытъя кыаыс. Ставныс эновтісны менӧ... Эновтісны...

Мойд кывзӧм бӧрын нуӧдысь сетӧ челядьлы неыджыд кад, медым мӧвпалыштны коз пулысь висьтсӧ, юксьыштны ӧта-мӧдныскӧд асланыс думъясӧн.

Нуӧдысь. Кутшӧм мӧвпъяс тіян чужисны мойдсӧ кывзӧм бӧрын? Мый медъёна вӧрзьӧдіс тіянлысь сьӧлӧмнытӧ? Кор ті радлінныд? Мыйысь лои жугыль да шог? Кыдзи ми вермам отсавны эновтӧм коз пулы?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Катша. Да-а, вывті шога помасис коз пуыдлӧн висьтыс. Сэтшӧм жаль сійӧ меным лоис! Меным зэв жӧ окота коз пулы отсыштны. Вай ми быд лун сы дорӧ кутам кежавлыны. А сійӧ мед миянлы уна-уна мойд на висьталас. Сылы ӧд миянкӧд гажаджык лоӧ. Челядь, вай вӧчалам югыд да уна рӧма бумагысь ёлка чачаяс: пӧнаръяс да ӧрекъяс, сикӧтшъяс да йинёньяс. А сэсся тайӧ чачаяснас мичмӧдам эновтӧм коз путӧ. Дзолюкъяс, вай кутам быд лун ворсны-гажӧдчыны тайӧ ёлка дорас, висьтавлыны сылы кывбуръяс, нӧдкывъяс, пудъясьӧмъяс да лелькуйтчанкывъяс.
Нуӧдысь. Аттьӧ ставныдлы мойд кывзӧмсьыныд, а Китш-Котшлы — бур вылӧ велӧдӧмысь.

МИХАИЛ ПЛЯЦКОВСКИЙЛӦН «КУТШӦМ ОВЛӦ ТӦВ?» МОЙД СЕРТИ ЗАНЯТИЕ-ВОРСӦМ

Мог. Тӧдмӧдны челядьӧс войвыв муын тӧвся серпасъясӧн. Ышӧдны ӧтьведайтны да казявны вӧр-валысь, лэбач-пемӧслысь оласног вежсьӧмсӧ. Гӧгӧрвоӧдны, мый волӧн быд кадколаст аслысногӧн мича да гажа. Чуйдӧдны челядьӧс радейтны тӧвся ворсӧмъяс. Сӧвмӧдны челядьлысь мӧвпалан вежӧрсӧ.
Коланатор: Ӧнись дядьӧс тшайӧн юктӧдӧм вылӧ тасьті-пань да шаньгаяс, «мойд тыра» пестер, «Художественная литература» фонохрестоматияысь М. Пляцковскийлӧн «Кутшӧм овлӧ тӧв?» мойд, магнитофон.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Ӧнись дядь, детсадса челядь.
Водзвыв удж. Велӧдны челядьӧс мойдны ӧта-мӧдныслы тӧв йылысь мойдъяс.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Нуӧдысь. Видза оланныд, нывкаяс да зонкаяс.

Пырӧ Ӧнись дядь.

Ӧнись дядь. Вои тай, буракӧ. У-у-у! Дзикӧдз изӧймиті! (Йӧжгылясьӧ кынмӧмысла, пӧлялӧ-шонтӧ кисӧ.)
Нуӧдысь (нимкодьпырысь). Ӧнись дядь! Лок, лок. Пыр. Шойччы да шонтысь.
Ӧнись дядь. Ок и кӧдзыд! Видза оланныд, муса шонді югӧръяс!
Нуӧдысь (тӧждысьӧмпырысь). Ӧнись дядь, дзикӧдз тай тэ турдӧмыд! Абу-ӧ весиг бандзибъясыд едждӧдӧмаӧсь? Абу жӧ тай! Зыралышт, зыралышт вай зільджыка чужӧмбантӧ.
Ӧнись дядь. Тӧв паныд локтӧмыс лои да, ӧдва и вои. Ёна и чепляліс менӧ Войпельыд. Таво тӧв, буракӧ, дзикӧдз кынтыны кӧсйӧ ставнымӧс. Оз и кӧсйы весиг шондӧдыштны.
Нуӧдысь. Час, ме тшайник дзужнитла-сюйла. Пӧрччысигкостіыд и пузяс. Пӧсь тшайнад ӧдйӧ лысьӧмыд небзяс-шоналас.
Ӧнись дядь (пӧрччысигмоз). Ме эськӧ ёнджыкасӧ ырӧш либӧ йӧв стӧкан юлывла да. А татшӧма кынмӧм бӧрад пӧсь тшайсьыд ог ӧткажитчы. (Сералігмоз.) Муртса вомын кывйӧй эз кынмы, сёрнитнысӧ ӧдва верма. А дзолюкъясыд, дерт нин, менсьым мойдӧм виччысьӧны.
Нуӧдысь. Ӧнись дядь, эн тэрмась. Ю тшайтӧ пувъя шаньганас. А тэнад шонтысигкостіыд челядь асьныс тэныд мойдасны.
Ӧнись дядь. Мойдӧй, окотапырысь кывза! А то мый артмӧ: пыр ме мойда, а тіянлы мойднысӧ ог и лэдзлы. Коді нӧ мойдас? Пельӧс чошкӧдӧмӧн кывза.

(Мойдӧм вылӧ позьӧ водзвыв дасьтыны «Дозмӧр да Тури» финн мойд. * Мойдӧ нывка либӧ зонка.)
* Вильышпоз. Ичӧт челядьлы лыддьӧм вылӧ книга / Лӧсьӧдіс З. В. Остапова. — Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000, 371 л.б.

Ӧнись дядь (нимкодя). Аттьӧ, Ксюша, дона нылукӧй! Пӧсь тшайыд лысьӧмӧс шонтіс, а тэнад мойдыд сьӧлӧмӧдз йиджис! Молодеч! Сэтшӧма тэнад мойдӧмыд кажитчис! А коді нӧшта мойдас?
Нуӧдысь. Час, миянлы Ванюк «Зӧр тусьяс» мойд мойдас.

Ваня мойдӧ С. Раевскийлысь «Зӧр тусъяс» мойд *
* Вильышпоз. Ичӧт челядьлы лыддьӧм вылӧ книга / Лӧсьӧдіс З. В. Остапова. — Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000, 367 л.б.

(Кадыс кӧ оз кут тырмыны, занятие вылын позьӧ мойдны сӧмын ӧти мойд.)

Ӧнись дядь. Ак, кутшӧм лӧсьыда мойдін!
Нуӧдысь. А тэ нӧ, Ӧнись дядь, шоналыштін эн на?
Ӧнись дядь. Шоналі! Шоналі! Тіян гӧсьтитӧдӧмсьыныд и мойдӧмсьыныд! (Сералігмоз.) Мария Ивановна, кӧсъянныд шуны, мый менам ӧчередӧй мойднытӧ воис?
Нуӧдысь (сералігмоз). Дерт жӧ. Ӧнись дядь, вай мойд нин. Челядьыдлӧн виччысьӧмнысла нырныс нюжалас!
Ӧнись дядь. Мойда, мойда! Мойдны локті да, дерт нин, мойда. Со мойд тыра пестерӧй бара нин дзик чукйыс. (Ньӧжйӧник восьтыштӧ пестер вомсӧ.) Ой, мед бара оз пышйыны. Час, перъя медвылыссьыс. (Сюйӧ кисӧ пестерас.) Мый бара веськалас-а? Мыйкӧ тай ки улӧ зэв кӧдзыд шедіс-а. А-а! Буретш тай тӧв йылысь и веськалӧма мойдыс. Тайӧ мойдсӧ лӧсьӧдіс Михаил Цляцковский. А шусьӧ сійӧ «Кутшӧм овлӧ тӧв?». Кывзанныд?

(Мойдсӧ вермас мойдны ачыс Ӧнись дядь, а сідзжӧ позьӧ кывзыны «Художественная литература» фонохрестоматияӧ пыртӧм кассетаысь.)

Кутшӧм овлӧ тӧв?

М. Пляцковский

Ӧтчыд юалісны Слӧнлысь:
— Кутшӧм овлӧ тӧв?
— Тӧв? А мый нӧ сійӧ сэтшӧмыс? — чуймис-шӧйӧвошис Слӧн.
Юалісны ӧтчыд Йӧралысь:
— Йӧра, вай висьтав, кутшӧм овлӧ тӧлыд?
— Тӧв? Тӧлыд овлӧ зэв кузь, — вочавидзис Йӧра. — Менам чужанінын сійӧ пӧшти дзонь во кыссьӧ. А кор воыс помасяс, выльысь тӧв пуксьӧ.
Юалісны ӧтчыд гӧрд морӧса Жоньлысь:
— Висьтав, тэ ногӧн, кутшӧм овлӧ тӧлыд?
— Тӧлыд сьӧкыд овлӧ, — чипӧстіс-шыасис Жонь. — Зэв сьӧкыд тӧвнад сёянтӧ корсьны. Нянь торпыригыд кӧ лэбач сёянінсьыд сюрыштас, и сы вылӧ радлан.
Юалісны ӧтчыд Понлысь:
— Лапъя пельӧй, тэ тӧдан он, кутшӧм овлӧ тӧлыд?
— Ув-ув! Тӧлыд? Бр-р-р! Зэв кӧдзыд! — дыр думайттӧг увтыштіс-вочавидзис Пон. — Бур, чомйыд кӧ эм. Сэні овнытӧ шоныдджык.
Юалісны ӧтчыд Ошлысь:
— Варгыль кок, кыдзи тэ чайтан, кутшӧм овлӧ тӧлыд?
— Тӧлыд? А мый сы йылысь висьтавнысӧ? — нурбыльтіс Ош.— Тӧлыд зэв дженьыд овлӧ. Сійӧ ӧд ӧти вой и кыссьӧ! Унмовсян гуад тӧвнас, а садьман да — тулыс нин.
Юалісны ӧтчыд зонкалысь:
— Вильышпоз, вай висьтав, кутшӧм овлӧ тӧлыд?
— Тӧлыд? Тӧлыд зэв гажа овлӧ! — чиктывліс зонка. —
Тӧвнад ставныс даддьӧн, лызьӧн, конькиӧн ислалӧны. Лым мачӧн ворсӧны-лыйсьӧны. Ме зэв ёна тӧвтӧ радейта!

Мойдсӧ висьталӧм бӧрын Ӧнись дядь мудерпырысь видзӧдлӧ челядь вылӧ, ышӧдӧ мӧвпалыштны мойд йылысь, а сэсся юксьыны ёрта-ёртныскӧд сьӧлӧм кылӧмнаныс.

Нуӧдысь (мудера). Ӧнись дядь, талун тай мойдыд нӧдкывъя?
Ӧнись дядь. Нӧдкывъя! А кажитчис тіянлы мойдыс? Вай сэсся и сёрнитыштам тайӧ мойд йывсьыс.

Ӧнись дядь нуӧдӧ челядькӧд сёрни. Медводз чуйдӧдӧ ныв-зонмӧс аслыспӧлӧс мойд нимӧн. А сэсся ӧтлаын мӧвпалӧны-сёрнитӧны сы йылысь, мыйла ӧти и сійӧ жӧ юалӧм вылӧ быд герой вочавидзис ас ногыс.

КӦЧКӦД «РАДИОЫСЬ» ВОРСӦМ

Кыкысь петкӧдчылӧмӧн, ворсӧм

Мог. Тӧдмӧдны челядьӧс войвыв пармаын быдӧнлы тӧдса кӧч пемӧскӧд. Водзӧ тӧдмӧдны кӧчлӧн ортсыса тэчас-мыгӧрӧн, тувсов да тӧвся оласногӧн, кынӧмпӧт перйӧмӧн. Ышӧдны челядьӧс окотапырысь ворсны «радиоысь».
Коланатор: ворсӧм вылӧ чача микрофон, «Музыка в коми детском саду» фонохрестоматияысь «Кӧч» сьыланкыв (кывъясыс В. Бабинлӧн, сьыланногыс С. Головиналӧн).
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, Кӧч, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Медводдза петкӧдчӧм

Нуӧдысь. Видза оланныд, нывкаяс да зонкаяс, менам сьӧлӧмшӧръяс.

Кӧнкӧ неылын кылӧ катшалӧн китшкӧмыс.

Нуӧдысь. Оз-ӧ тайӧ Катша-катша-китш-котшыд лок? Час, видзӧдла. А-а, сійӧ тай и вӧлӧма.
Катша (тэрыба). Видза оланныд, челядь, вильышпозъяс, мича бобӧяс!
Нуӧдысь. Видза олан, видза олан, Китш-Котш. Кодысь нӧ татшӧмасӧ пышйин? Кодкӧ вӧтчӧ али мый?
Катша (кашкигтырйи). Кор ме татчӧ лэба вӧлі, Кӧчилькӧд аддзыси. Татчӧ жӧ сійӧ нырсӧ веськӧдӧма. Ок и ёна жӧ ӧдйӧ Кузь пельыд, вӧлӧмкӧ, котӧртӧ. (Ошйысигмоз.) Сійӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ, а ме нӧшта ӧдйӧ. Со и панйи сійӧс. Ме водзджык вои!

Кылӧ ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм шы. Пырӧ Кӧчиль.

Кӧч (мудзӧмпырысь, меліа). Видза оланныд, челядь, сёшайтъяс да шӧвктугъяс!
Катша. А ми самӧй тэ йылысь вӧлі сёрнитам. (Тшапа.) Ме, мися, панйи тэнӧ.
Кӧч. Панъян, дерт. Тэ ӧд сынӧдӧдыд самолёт моз лэбан. Нинӧм, майбыр, оз мешайт. А ме ӧд лым толаясті соба, пель йылӧдз вӧйлася. Син лапниттӧг, пель чошкӧдӧмӧн пыр котравны лоӧ, медым ручлы да кодлы да пиняс эг шед.
Нуӧдысь. Да, Кӧчиль, сьӧкыд тэнад олӧмыд. Ме чайта да, ми унатор на тэнад олӧмысь огӧ тӧдӧй. Гашкӧ, талун «тӧдмасьӧмысь» ворсыштам?
Кӧч да Катша. Ворсам! Ворсам!
Катша. А кыдзи нӧ «тӧдмасьӧмсьыс» ворсӧны?
Нуӧдысь. Тӧдмасьнысӧ кутам быттьӧ радио пыр. Тайӧ горничаыс быттьӧ радио керка. Радиопередача дасьтӧм могысь колӧны диктор, журналист, гӧсьтъяс, артистъяс, поэтъяс... Медым лӧсьӧдны интервью...
Кӧч (джӧмдалігмоз). Иньтервью? А мый нӧ сійӧ иньтервьюыс? Ме тай нӧ некутшӧм иньтервью татысь ог аддзы!
Нуӧдысь. Эн бергав, эн корсьысь. (Сералігмоз.) Некутшӧм интервью тэ, Кӧчиль, татысь он аддзы. Интервьюнас шусьӧ журналистлӧн ӧти либӧ некымын морткӧд сёрнитӧм. Журналист юасьӧ йӧзлысь кутшӧмкӧ тӧдчана лоӧмтор йылысь, сёрнитӧдӧ радио пыр нималана йӧзӧс. Журналист пырджык юасьӧ, а сёрнитысьыс — вочавидзӧ. Со и артмӧ интервью.
Катша. Ой! Вай ӧдйӧджык «иньтервьюсьыд» ворсам. А позьӧ, ме лоа журналистнас?
Нуӧдысь. Час, юалам, мый челядьыд шуасны.

Челядьлӧн воча кывъяс.

Нуӧдысь. Челядьыд шуисны, мый журналистлы колӧ лоны сюсьӧн, вежӧраӧн. Колӧ кужны стӧча да ясыда сетны юалӧмъяс...
Катша. Ме кужа, кужа. Юасьнытӧ бара-й кужа нин. Юась да и всё: мыйла да кытчӧ да, кор да кутшӧм да, кымын да коді да, кӧні да мый да. Аддзанныд, кутшӧм бура кужа?
Кӧч. Тайӧ и лои иньтервьюыд? Юасьӧм вылад ӧд нӧшта и вочавидзны на колӧ. Позьӧ, ме кута вочавидзнысӧ? Гашкӧ, сэки и артмас (джӧмдалігмоз) иньтервьюыд. Кутшӧм сьӧкыд кывйыс. Шуӧмсьыс вомад кывйыд гӧрддзасяс. Позьӧ, ме кута Катшалы интервью сетны?
Катша (тшапа). Он Катшалы, а журналистлы. Журналистыс быттьӧ ме. А тэ быттьӧ вочавидзан.
Кӧч. А ог кӧ сяммы? А повзя кӧ?
Катша. Оз бара прӧста тэнӧ «полысь кӧчнад» шуны. Быдторйысь повзьӧмыд!
Нуӧдысь. Ме чайта да, Кӧчильӧйыд сяммас интервьютӧ сетны! А торксьыштас ли мый ли кӧ, дзолюкъясыд отсыштасны. Сідз ӧд, челядь?

Челядьлӧн воча кыв.

Нуӧдысь. Сідзкӧ, сёрнитчим. Катша, тэ лоан журналистӧн, а тэ, Кӧчиль, — «нималана пемӧсӧн».
Кӧч. Нималанаӧн, дерт. Код нӧ менӧ оз тӧд!? Вай ворсамӧй ли мый ли нин.
Нуӧдысь. Катша, со тэныд микрофон. Босьт да юась «нималана пемӧсыдлысь» олӧм-вылӧм йывсьыс, туша-мыга йывсьыс, кынӧмпӧт перйӧм йывсьыс, челядь быдтӧм йывсьыс да «сідз водзӧ».
Катша. Ме дась нин! Кӧчиль, эн пов, лок, матыстчы микрофон дорас. Заводитам.
Кӧч (полӧмпырысь). Заводитам...
Катша. Висьталӧй, пӧжалуйста, Ті коді? Кыдзи Тіянӧс шуӧны?
Кӧч (мыкталӧмӧн). Ме, ме, Кӧч — ичӧт бӧж!
Катша. А мыйла тэнад бӧжыд ичӧт? Оз-ӧ мӧй нӧ кажитчы тэныд ручлӧн кодь пашкыр бӧжыс?
Кӧч. Кажитчӧ, эськӧ, да. Но пашкыр бӧжыд пышйигад мешайтчыны да крукӧдчыны кутас.
Катша (шӧпкӧдчигмоз). Челядь, артмӧ оз миян иньтервьюыд?
Нуӧдысь. Артмӧ, артмӧ. Молодечьяс!
Катша. Кӧч — ичӧт бӧж, а кодысь тэныд лоӧ сэтшӧмасӧ пышъявнысӧ?
Кӧч. Вӧрад звер-пӧткаыд зэв уна. А быд ловъя ловлӧн кынӧмыс сюмалӧ. Быд лун мыйкӧ сёйны колӧ. Гожӧмнад сёяныд кокньыдджыка сюрӧ, а тӧвнад ёнджыкасӧ пипу кырсь йиран. Да и повны пыр лоӧ. Лэчыд пиня кӧиныд да пашкыр бӧжа ручыд, он и тӧдлы, курччаласны-сёясны. Татшӧм пиня-гыжъяясыдкӧд он водзсась. Югыд бугыля сюзьыд на ме бӧрся кыйӧдчӧ. Сёйны жӧ кӧсйӧ. А кыйсьысь понъясыд кутшӧм скӧрӧсь да лёкӧсь. Но медъёна ме пола вӧрканьысь. Дзебсяс сійӧ пу вылад, да быттьӧ абу. Кыйӧдас, кыйӧдас да кыдз тай чеччыштас мыш вылад, сатшкысяс ёсь гыжнас, он бара мынтӧдчы.
Катша. Да! Тэ быттьӧ кутшӧмкӧ страшнӧй «боевик» висьталін. Ёна и страшнӧй «иньтервью» миян артмӧ...
Кӧч. Энлы, энлы. Ог на ме зэв кокниа пиня-гыжъяыдлы сетчы. Абу на зэв кокни менӧ суӧднытӧ. Ме ӧд гӧнита-гӧнита, а сэсся кыдз тай кута чеччавны бӧрӧ-водзӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэсся сэтшӧм ылӧ чеччышта, мый понъясыд весиг кок туйӧс оз аддзыны. Исасьӧны-корсьӧны менсьым воштӧм кок туйтӧ, а ме сэки пукала дзебсьӧмӧн да ачым кыйӧдча на бӧрся. Шы ог лэдз, пельӧн да ускӧн сӧмын легӧда.
Катша. Ӧні миян войвылын тӧв. Вӧрад лымйыс юр выв тыр. Кыдзи нӧ тэ джуджыд лымъя дырйиыс котралан? Он-ӧ мӧй вӧйлась?
Кӧч. А тэ видзӧдлы менам лапа вылӧ. Тӧв кежлас найӧ вывті ёна гӧнсялӧны, весиг кок чунь костъясын быдмӧ небыд гӧн. Тадзтӧ и шоныдджык, и лым толаад огджык вӧйлась. Ме ӧд быттьӧ лыжиа.
Катша. А-а, сідзкӧ, гӧгӧрвои, мыйла тэнӧ «табъя кокнад» шуӧны. А мыйла тэнад бӧр кокыд да водз кокыд абу ӧткодьӧсь. Бӧръяыс тай, быттьӧ, кузьджыкӧн кажитчӧ водз кок дорсьыс?
Кӧч. Кузьджык, дерт. Бӧр кокнад ӧд меным зэв ёна йӧткасьны лоӧ. Ёнджыка кӧ йӧткыштчан, ылӧджык и чеччыштан.
Катша. Сідзкӧ, миян вӧръясын чеччалӧмсьыд тэ чемпион! Кӧчиль, а кӧні тэ олан? Быдӧнлы тӧдса, мый ошъяс тӧвнас гуын узьӧны. А тэнад кутшӧм оланіныд?
Кӧч. Менам? Ме тшӧтш жӧ гу кодъя. Тӧвнас джуджыдджыкӧс, мед чизыр тӧвъясысь позис дзебсьыны. А гожӧмнас ляпкыдджыкӧс кодъя.
Катша. Сідзкӧ, тэ тай «гуын олысь» жӧ вӧлӧмыд. А кыдзи нӧ тэ тӧвнас кынӧмпӧттӧ перъян? Мый сёян?
Кӧч. Мый сёя? Пуяслысь кырсьсӧ йира. Бӧр кок вылӧ весиг сувта, мед вылӧджык судзӧдчыны. Медся чӧскыд том пипу кырсь. Да и небыдджык. Кыдзтӧ ёна жӧ йирны ковмывлывлӧ. Тӧлыд ӧд кузь. Радейта и бадь кырсьӧн чӧсмасьыштны. Ок и чӧскыд, кывтӧ ньылыштан!
Катша. Кӧчиль, тэ сідз висьталан, весиг дульваӧй кутіс петны, кынӧмӧй сюммис.
Кӧч. Мый йылысь юасин, сы йылысь и висьталі. Тэ ӧд «журналистыс». Тэ ӧд «Радиосьыс» ворснысӧ медъёна окотитін. Челядь, висьталӧй, а ме бура Катша-журналистыдлы <ns>иньтер</ns>... иньтервьютӧ сеті?
Катша. Челядь, кыдзи ті чайтанныд, артмис эз миян Кӧчилькӧд «Радиоысь» ворсӧмыд? А ті эськӧ мый йылысь юалінныд шӧвк тупыль юра Кӧчыдлысь? Дасьтӧй ассьыныд юалӧмъяснытӧ, а сэсся коркӧ Кӧчильыд бара на сетас интервьютӧ. Сідз ӧд, Кузь пель?
Кӧч. Кӧсйӧны кӧ ме йылысь унджыктор тӧдны, пӧжалуйста. Мӧдысь на аддзысьлам!
Катша. А талунъя аддзысьлӧмнымӧс помалам мича сьыланкывйӧн. Ме вӧзъя тіянлы кывзыны уджач Кӧчиль йылысь сьыланкыв. Кывзыштам.

Юргӧ фонохрестоматияысь «Кӧчиль» сьыланкыв. Кывъясыс В. Бабинлӧн, сьыланногыс С. Головиналӧн. (Нотаяссӧ видзӧд занятие помсьыс.)

Кӧчиль

Тутш-тотш, тутш-тотш,
Тутш-тотш, тутш-тотш,
Вӧрын кӧчиль заптӧ потш.
Сюся потшӧ-потшӧ йӧрсӧ,
Керка водзсӧ-бӧрсӧ.
Картупельтӧ, луктӧ,
Сёркни йӧрас пуктӧ.
Лун-лун градъяс бертӧ
Морков улӧ, дерт ӧд.
Тутш-тотш, тутш-тотш,
Кӧчиль тувъялӧ нин потш.
Сэсся уджач кӧчыс
Мастеритӧ ӧдзӧс:
— Пырӧй, гӧсьтъяс, сэті,
Морков ставлы сета.

Катша да Кӧчиль мунӧм бӧрын челядь дасьтӧны Кӧчлы юалӧмъяс, кӧч йылысь нӧдкывъяс, кывбуръяс, сьыланкывъяс, кывйӧзъяс да шусьӧгъяс.

Мӧд петкӧдчӧм.

Нуӧдысь. Видза оланныд, миян сёшайтъяс да шӧвктугъяс!
Катша. Видза оланныд, ёртъяс!

Кылӧ ӧдзӧс воссьӧм шы. Пырӧ Кӧчиль.

Кӧч (кашкигтырйи, тэрыба). Видза оланныд ставныд! Муртса эг опоздайт! Заводитчис нин?
Катша (чуймӧмӧн). Кӧчиль? Тайӧ тэ али мый? Мый нӧ тэнад мича еджыд пасьыдкӧд лои? Зэв тай нӧ ёна мисьтӧммӧма да косясьлӧма. Кодкӧдкӧ тышкасин-парсасин али мый?
Нуӧдысь. Энлы, энлы, Катша! Ставсӧ ӧти здукӧн кӧсъян тӧдмавны. Аддзан, мудзӧма Кӧчильыд, ӧдва лолыс шедӧ. Видза олан, Кӧчиль! Пуксьы, шойччы. Важӧн нин эн кежавлы миян ордӧ.
Кӧч. Менам и аслам гажӧй тіянысь зэв ёна быри. Слӧймӧдчи да и локті. (Катшалы.) Мый нӧ тэ, Катша, синтӧ ме вылӧ сувтӧдін?
Катша. Некыдзи тай, мися, ог гӧгӧрво: тайӧ тэ али абу тэ? Мутіыс гӧглясьӧмӧн-быглясьӧмӧн али мый татчӧ воин? Мича еджыд пасьыд быттьӧ сьӧдасьӧма. Кытсюрӧ весиг бонзьӧма. Видзӧдӧй, видзӧдӧй, кольӧм вося коръясыс, лыс-емыс, нитшкыс гӧгӧрбок ӧшъялӧма-сибдалӧма.
Кӧч (сералігмоз). Ачым кӧ ог шогсьы, тэ, Катша, ме вӧсна эн шогсьы. Менам ӧд ӧні пась вежан кад. Тӧвнад менам пасьӧй еджыд, а тулыс-гожӧмнад руд пасьӧн котрала. Ӧні менам тӧвся еджыд гӧнӧй гылалӧ. А медым ӧдйӧджык мынтӧдчыны важ паськӧмсьыс, вот ме и гӧгляся-быгляся мутіыс. Регыд менам выль, руд рӧма, пась лоӧ.
Катша. А-а, мыйла, мися, быд пу улын еджыд гӧн туплясьӧ? Этша чуймалі!
Нуӧдысь. Катша! Кӧчиль! Ёна и тіян ӧта-мӧдсьыныд гажныд бырӧма! Кыкӧн и сёрнитанныд, миян йылысь вунӧдінныд. Вай и челядьыскӧд сёрнитыштӧй. Юалӧй налысь, мыйла кӧч тулыснас ассьыс пасьсӧ вежӧ.
Катша. Да, челядь, юалӧй Кӧчильыдлысь, мыйла сылы еджыд пасьнас гожӧмнас оз овсьы, руд ковмӧма. Ме тай нӧ тӧв и гожӧм ӧти паськӧма.

Челядь юасьӧны Кӧчлысь тӧвся да гожся пась йылысь.

Кӧч. Молодечьяс. Челядьыд тай асьныс на ставсӧ зэв бура гӧгӧрвоӧны. Гӧгӧрвоӧны на тай, мый тувсов вӧрад еджыд пасьнад ме ылӧдз тыдала. Кӧиныд да ручыд пыр и казяласны. Он бара дзебсьы. Пырысьтӧм-пыр и курччаласны-сёясны. А сэсся ӧд и пӧсялан тӧвся пасьнад шоныд поводдя дырйиыд.
Нуӧдысь. Катша! Кӧчиль! Кодкӧлунъя «Радиосьыд» ворсӧмыд вывті ёна сьӧлӧм вылӧ воис. Тӧдмалім, мыйла кӧч тӧвнас лым пиӧ оз вӧйлась, мыйла сылӧн бӧжыс дженьыд, мыйла бӧр кокыс водз кок дорсьыс дженьыдджык, кыдзи кынӧмпӧтсӧ тӧвнас перйӧ.
Катша. Дерт, унатор тӧдмалінныд. Эн вунӧдӧй, коді журналистнас вӧлі! Вай талун бара на «Радиосьыд» ворсамӧй. А позьӧ, ме бара на лоа «журналистнас»?
Нуӧдысь. Позьӧ, позьӧ. Сӧмын талун дзолюкъясыд мед тэкӧд ӧтлаын тшӧтш жӧ юасясны Кӧчыдлысь.
Кӧч. Ой, кутшӧм меным любӧ. Сё пасибӧ ставныдлы. Ме дась нин. Вай юасьӧй.
Катша. Кӧні нӧ менам микрофонӧй? А-а. Со тай вӧлӧма. Коді медводз юасьӧ, коді медзбой, матыстчӧй.
Кага. Кӧчильӧй, висьтав, пӧжалуйста, кор кӧчьяслӧн пияныс чужӧны?
Кӧч. О-о! Буретш рака тӧлысь помын мамӧлӧн вит кӧчпи чужи.
Катша. Сэтшӧм уна?
Кӧч. Тайӧ уна али мый? Дас чоя-вока на вермас ӧтпырйӧ кӧчыдлӧн чужны...
Катша. Дас чоя-вока? Везитӧ на тіянлы!
Кӧч. Кӧсъян кӧ тӧдны, Китш-Котшӧй, вӧрса пемӧсъяс пиысь ме чой-вокнад медся озыр.
Катша. Да-а, уна чой-вокнад гажаджык овныд. А ӧні час ещӧ на кодлыкӧ микрофонсӧ сетла. Коді юалӧ? Матыстчӧй.
Кага. А кӧчпиыд чужигас синма али синтӧм?
Катша. Тайӧ юалӧмас интереснӧйыс нинӧм абу да.
Кӧч. А вот и эм. Молодеч, Оля. Ми ӧд, кӧчпияныд, синмаӧсь чужам. Ставсӧ нин аддзам. И гӧнным миян шыльыд-мольыд. И тэ, Катша, кӧсъян кӧ тӧдны, ми первойя лунсяньыс жӧ сёйны нин кужам. Вермам весиг турун йирны. А йӧвнад асланым мамным ӧтчыд и вердӧ. А ті тӧданныд, мый ми чужсьӧм бӧрад регыд и заводитам чеччавны-котравны...
Катша. А ме кыськӧ кывлі, кӧч мам пӧ чужтӧм бӧрас кӧчпиянсӧ ӧтчыд вердас, а сэсся пышъяс. Тайӧ нӧ збыль абу?
Кӧч. Тайӧ збыль. Но ми, Катшаӧй, тшыглы кулӧмысь ог полӧй. Мамӧлӧн йӧлыс сэтшӧм сук да пӧтӧса. Ӧтчыд нёньӧдас да, ми некымын лун пӧтӧсь. А кор кынӧмным сюммас, мӧд кӧч-мам аддзас миянӧс да вердыштас.
Катша (дивитӧмпырысь). Кыдз нӧ тадзсӧ позьӧ? Кӧч-мамыс оз али мый ассьыс пиянсӧ радейт?
Кӧч (сьӧлӧмсяньыс). Кыдзи нӧ оз радейт? Мый нӧ тэ, Китш-Котшӧй, сӧран! Кӧч-мамыдлӧн радейтӧмыс зэв аслыспӧлӧс. Юрнад думышт: кутшӧм сьӧкыд миянлы, кӧчьяслы, сы мында руч да кӧин пиад ловйӧнтӧ кольны. Оз ӧд прӧста найӧс «хищникнад» шуны. Кутас кӧ мамным помся миян дорӧ котравны, сылӧн кок туй сертиыс миянӧс и аддзасны. Даснан кӧчпиянсӧ ӧтпырйысьӧн сёясны. Со и лоӧ быд ногыс дзебсьыны-сайӧдчыны. Юрыд ӧд быдӧнлы дона, весиг кӧчьяслы.
Катша. Кӧчиль, тэнӧ кывзігӧн муртса синваӧй эз пет. Зэв тай, вӧлӧм, кӧчьясыд олӧмсӧ радейтӧны. Дзик быд ногыс водзсасьӧны сьӧкыдлуныдлы. Вай водзӧ «интервьюасям». Коді микрофон дорас локтас?
Кага. Кӧчиль, висьтав, пӧжалуйста, мыйла тіян синныд сьӧд сэтӧр тусь кодь?
Катша. Ничего себе вопросик! Кӧчиль, верман весиг не вочавидзны. Синмыд пӧ тэнад кутшӧмкӧ не сэтшӧм. Син — син и эм. Нинӧм на сэтшӧмсӧ эг казявлы. Ни ӧтчыдысь на Кӧчыд меным синнас эз лапнитлы ни эз мигнитлы.
Кӧч. Эг, дерт, мигнитлы. Ми ӧд синнад лапйӧдлынытӧ огӧ кужӧй. Медым миянлы вӧрад ловйӧн кольны, лун и вой колӧ гӧгӧрбок видзӧдны-кыйӧдны. Ми ӧд весиг узьлам восьса синмӧн!
Катша. Восьса синмӧн?! Ничего себе! Восьса синнад узигад ӧд, кӧнкӧ, унмыд оз и веськавлы? Тадзтӧ нӧ сэсся тіянӧс оз вугрӧдлы?
Кӧч. Мый нӧ тэ, сералан али мый ме вылын? Вугралан пӧ. Луннас ме кызьысь кымын недыр кежлӧ унмовсьла. Тадзи унпӧтӧс и перъя. А синтӧ некор ог куньлы. Да менам сійӧ весиг оз и куньсьы.
Катша. Бур, гӧгӧрвоана! А мыйла, сідзкӧ, сьӧд сэтӧр синманас шуӧны?
Кӧч. Синмӧй сьӧд, да сійӧн и шуӧны.
Катша. Бур, гӧгӧрвоана. Ой, ме сэсся дзикӧдз мудзи журналиставнытӧ. Сы мында шензьӧданатор Кӧчильыд висьталіс, юр вемӧ весиг ставыс оз тӧр. Ыджыд аттьӧ тэныд, «Сьӧд сэтӧр синмӧй», интервьюсьыд. А ӧні сэсся шойччыштны колӧ.
Нуӧдысь. Ті шойччыштӧй, шойччыштӧй, а челядьыд Кӧчиль йылысь кывбуръяс, нӧдкывъяс да шусьӧгъяс висьтавласны.
Катша (чуймӧмӧн). Бара на Кӧч йылысь?.. (Меліа.) Но, Кӧч йылысь кӧ и мед Кӧч йылысь.

Челядь лыддьӧны кывбуръяс, нӧдалӧны нӧдкывъяс, висьталӧны кывйӧзъяс да шусьӧгъяс.

СЬӦД РАКАЯС ВОИСНЫ

Мог. Стӧчмӧдны сьӧд ракалӧн лунвылысь воӧм йылысь тӧдӧмлунъяс. Тӧдмӧдны коми йӧзлӧн важся лунпасӧн (календарӧн), тувсов тӧлысь нимъясӧн. Ышӧдны челядьӧс чолӧмавны лунвылысь воӧм лэбачьясӧс, тӧждысьны на вӧсна.
Коланатор: «Коми му» либӧ «Йӧлӧга» газетысь сьӧд ракаяс воӧм йылысь юӧртана гижӧд, А. Саврасовлӧн «Грачи прилетели» серпас.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Катша (зэв нимкодя). Китш-котш! Нывкаяс, зонкаяс, а кодӧс ме талун аддзылі!!!
Нуӧдысь. Сэтшӧм долыда тэ тайӧс висьталан. Позьӧ чайтны, кутшӧмкӧ бур тӧдсакӧд паныдасин.
Катша. Да, да! Ме талун вочааси аслам важ ёрткӧд — сьӧд ракакӧд. Ми сыкӧд арсяньыс нин эг аддзысьлӧй. Сійӧ ӧд кӧдзыд тӧвсӧ эз тані тӧвйы. Сьӧд ракаясыд ылі лунвылӧ, шоныдінӧ, тӧв кежлад лэбӧны. А ӧні со бӧр чужанінад воӧмаӧсь.
Нуӧдысь. Тайӧ зэв бур юӧр. Сьӧд ракаяс воӧм йывсьыд весиг газетӧ гижлывлӧны.
Катша (шензьӧмӧн). Газетӧ? Сьӧд ракаяс воӧм йывсьыс?
Нуӧдысь. Да. Тэ тай зэв жӧ долыда та йылысь юӧртін!
Катша. Долыда, дерт. Ӧти-кӧ, менам сыысь гажӧй нин бырис. А мӧд-кӧ, сьӧд ракалӧн ас муӧ воӧмыс висьталӧ, мый тулыс воис. Тулыс! А коймӧд-кӧ, регыд и лунвылын тӧвйысь став лэбач-ёртъясӧй локтасны. Олӧмыс и вӧр-ваыс гажӧн тырас!
Нуӧдысь. Со кутшӧм тэныд нимкодь. А тулыстӧ ӧд оз сӧмын лэбач-пемӧс виччысь. Тулысыд, майбырӧй, и мортыдлысь ловсӧ кыпӧдӧ. А сьӧд ракаыд тулыс воӧмтӧ медводз юӧртӧ! Важ йӧз на казявлӧмаӧсь: сьӧд ракаяс кӧ воисны — борд выланыс тулыс вайисны.

Нуӧдысь петкӧдлӧ «Коми му» либӧ «Йӧлӧга» газетысь сьӧд ракаяс воӧм йылысь юӧртана гижӧд. Тӧдчӧдӧ, мый газетыс абу тавося. Висьталӧ челядьлы, кутшӧм лунӧ воисны сьӧд ракаяс кольӧм во, таво. Юалӧ, кор водзджык воисны лэбачьясыс — таво али кольӧм во. Вӧчӧны кывкӧртӧд, кутшӧм воӧ тулысыс воис водзджык. Содтӧд позьӧ петкӧдлыны А. Саврасовлысь «Грачи прилетели» серпас. Ышӧдны челядьӧс сёрнитны-висьтасьны тайӧ ставлы тӧдса серпас сертиыс.

Нуӧдысь. Вӧчам кывкӧртӧд. Лунвылын тӧвйысь лэбачьяс пиысь чужанінӧ медводз воӧны сьӧд ракаяс. Найӧ оз повны кӧдзыдысь. Эз на удит муяс вылысь сывны лымйыс, а сьӧд ракаяс корсьӧны нин кӧйдыс тусь, лёльӧ-гаг да мукӧд нуръясянтор.
Катша (нимкодя). А сэсся ылі саридз дорысь регыд воасны ябыръяс, а на бӧрся — колипкайяс. Сэки сэсся и збыль тулыс воас!
Нуӧдысь. Тулыс воӧм йылысь висьталӧ миянлы и календар. Коминад календартӧ «лунпасӧн» шуам. (Петкӧдлӧ стенӧ ӧшӧдан лунпас-календар.) Вай видзӧдлӧй, кутшӧм тӧлысь ним татчӧ гижӧма. Коді лыддяс?
Катша. Ме, ме, ме! Татчӧ гижӧма: «МАРТ».
Нуӧдысь. Молодеч! Тэ тай шыпасъястӧ тӧдан нин, бура лыддьысян. Ӧні миян март тӧлысь — медводдза тувсов тӧлысь. А коді висьталас став тувсов тӧлысьсӧ?
Катша (ошйысьӧмӧн). А-а-а, тайӧ нӧ коді оз тӧд?..
Нуӧдысь (ӧлӧдӧмӧн). Чӧвлы, Катша, мед челядь висьталасны. Челядь, тӧданныд-ӧ тувсов тӧлысь нимъяссӧ да налысь сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн мунӧмсӧ?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Катша. Ура! Ме медводз тувсов тӧлысьястӧ тӧді: март, апрель да май!
Нуӧдысь. Молодечьяс! Стӧча висьталінныд. А меным окота содтыштны, мый март тӧлысьтӧ комияс водзті шулӧмаӧсь «рака тӧлысьӧн». А мыйла? Кыдзи ті чайтанныд?
Катша. Ме тӧда, тӧда! Сэтшӧм окота висьтавны, кывйӧй весиг гилялӧ. Но, ладнӧ, мед нин челядьыд висьталасны.

Челядьлӧн воча кывъяс.

Нуӧдысь. Шӧвктугъяс да сёшайтъяс, бура вочавидзинныд. Гашкӧ, ті и нӧдкыв тӧдмавны сямманныд:

Коді быдса тӧлысь нимлун сёйӧ мартын?
Коді бӧръя лымсӧ аслас бӧжнас гартӧ?
Бордйыс шом кодь сьӧд, да и юрыс ыджыд шмака. Тайӧ майӧг йылын куткырвидзысь ...

(А. Мишарина)

Катша. Рака! Рака тайӧ! Ме тӧдмалі! Тадзи абу, челядь?
Нуӧдысь. Молодечьяс!
Катша (яндысьӧмӧн). Тӧдмавнытӧ эськӧ тӧдмалі, да эг ставсӧ бура гӧгӧрво. (Вежавидзӧмӧн.) Юавны кӧсъя.
Нуӧдысь. Юав вай, юав. Важ йӧз шулӧмаӧсь, юалӧмсьыд пӧ вомад оз вартны.
Катша. Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйла нӧдкывъяс шуӧма, быдса тӧлысь пӧ нимлунсӧ сёйӧ? Ракаыслӧн нӧ дзонь тӧлысь нимлуныс али мый? Менам тай нӧ абу быдса тӧлысь чӧж?
Нуӧдысь. Вай ме тэнӧ юрӧдыд малышта татшӧм юалӧмсьыд. А воча кывсӧ челядьлысь юалам. Мыйла рака быдса тӧлысь нимлун сёйӧ мартын?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Катша (тшапа). Ӧні сэсся гӧгӧрвои. Видзӧдлам выльысь лунпас вылад. Март тӧлысьыд коминад кыдзи шусьӧ? Рака тӧлысь. Важӧнтӧ коми йӧз тайӧ кадколастсӧ нимтылӧмаӧсь «ракаӧн». Тайӧ тӧлысяс миян войвыв муӧ шоныдінсянь сьӧд ракаяс воӧны. Со и артмӧ, мый март тӧлысьнад ракалӧн быд лун нимлун.
Нуӧдысь. Зэв тай бура март тӧлысь йывсьыд висьталін.
Катша. Ой, да ме ӧд дзикӧдз вунӧді...
Нуӧдысь. Мый вунӧдін?
Катша. Ме кывбур тӧда! Рака тӧлысь йылысь. Радио пыр висьталісны. Кывзӧй:

Турӧб, лым чиртӧ эн гарт!
Воис тувсов тӧлысь — март!
Регыд кӧдзыдыслы пом.
Регыд ставыс: пӧрысь, том
Шыбитасны гӧна пасьяс.
Регыд шонді йисӧ пазьяс!
Ышловзяс да воссяс ю.
Дугдас вугралӧмысь му!

Нуӧдысь. Тэ тай, Катша, артист кодь. Кӧть сцена вылӧ петкӧд. А кывбурсӧ тайӧс гижӧма Александр Шебырев. Гижысьыс зэв стӧч кывъяс тувсов тӧлысь йывсьыд аддзӧма. Збыль, регыд нин вӧр-ваыс ловзяс. Войвыв ывлаыс лэбачлӧн сьылӧм-дзользьӧмӧн тырас. Став ловъя лолыс кутас тулыстӧ чолӧмавны.
Катша (торкигмоз). А менам Катша-бабӧй, сылы сё арӧс нин тырис, казьтывлывлӧ вӧлі, войдӧр пӧ лунвывсьыд воысь лэбачьястӧ сиктса йӧзыд гажаа вочаавлӧмаӧсь. Медводз, дерт, лэбач позъяс вӧчлывлӧмаӧсь да ӧшлывлӧмаӧсь. Тулысыд ӧд лэбач-пӧткаыдлӧн чужтысян-быдтысян кад. Вай висьталӧй, кодлӧн горт дораныд ӧшӧдӧма нин ябыр позйыд?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Кодлӧн абу на, тшӧктӧй батьнытӧ либӧ ыджыд вокнытӧ ябыр поз вӧчны.
Нуӧдысь. Вай ӧтвылысь лыддьӧдлам, мый позьӧ содтӧд вӧчны лэбачьясӧс чолӧмалӧм могысь.
Катша. Медводз, дерт, лэбач поз колӧ вӧчны. Юр сюянінтӧгыд пиянтӧ он быдты. А сэсся позьӧ зэв уна ног лэбачьястӧ чолӧмавны. Позьӧ велӧдны лэбачьяс йылысь сьыланкывъяс, кывбуръяс, шусьӧгъяс да нӧдкывъяс.
Нуӧдысь. Позьӧ ывла вылын ворсӧм-ордйысьӧмъяс котыртны.
Катша. Позьӧ пластилинысь, сёйысь либӧ лымйысь лэбач мыгӧръяс лепитны. Позьӧ уна сикас серпас вӧчны. Кодлӧн медбура артмас? А тіянлы юраныд кутшӧм мӧвп воис?
Нуӧдысь. А меным нӧшта ӧтитор окота висьтавны. Важысянь нин роч муын олысь йӧз лэбачьяс воан кадӧ пӧжавлӧмаӧсь лэбач мыгӧръяс. Гырысьяскӧд ӧтвылысь челядь вӧчавлӧмаӧсь пызьысь уна сикас лэбачӧс. А сэсся татшӧм пӧжаснас чӧсмасьлывлӧмаӧсь, тшай юлӧмаӧсь. Ме чайта да, и ми тшӧтш жӧ котыртам лэбач праздник.

Воспитатель сёрнитчӧ челядькӧд, кыдзи найӧ кутасны чолӧмавны лэбачьясӧс, кыдзи пасъясны лэбачьяслысь лун.

КОМИ МУӦ ВОӦ ТУЛЫС

Мог. Водзӧ тӧдмӧдны челядьӧс тувсов вӧр-ваӧн, войвыв муын медтӧдчана вежсьӧмъясӧн. Чуйдны казявны тувсов му-валысь мичлунсӧ, кыпыдлунсӧ. Ышӧдны челядьӧс велӧдны тулыс йылысь кывбуръяс, сьывны сьыланкывъяс, серпасавны серпасъяс. Сӧвмӧдны челядьлысь вежӧрсӧ, мӧвпаланногсӧ, сёрнитанногсӧ.
Коланатор: конвертын тулыс воӧм йылысь восьтан-тупкана открытка; магнитофон кассета вылӧ гижӧм тувсов шыяс (лэбач сьылӧм, шор дзользьӧм да с.в.); «Музыка в коми детском саду» фонохрестоматияысь М. Лебедевлӧн да С. Головиналӧн «Гажа тулыс воис» сьыланкыв либӧ Н. Кокшаровалӧн да С. Головиналӧн «Борган шор» сьыланкыв; акварель краска, уна рӧма карандашъяс да фломастеръяс; ыджыд да ичӧт кабала листъяс.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.
Водзвыв удж. Водзвыв велӧдны челядькӧд тулыс йылысь кывбуръяс, сьыланкывъяс, шусьӧгъяс да кывйӧзъяс.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Нуӧдысь. Видза оланныд, менам муса нывкаяс да зонкаяс!
Катша. Чолӧм-здорово, ёртъяс! (Ышлолалігмоз.) Китш да котш, китш да котш!
Нуӧдысь (сералігмоз). Мый нин сэтшӧм шога ышлолалан, муса лэбач?
Катша. А, мыйкӧ тай ... сьӧлӧм вылын быттьӧ абу лӧсьыд. Ачым ог тӧд, мыйла. Гашкӧ, кузь тӧвсьыс да лымсьыс мудзсьӧма да... Чайті, тулысыд дзикӧдз нин воис, а талун со бара на зэв ёна ыркнитӧма. Бара на тӧв воӧма. Кӧдзыдысла ывлаӧ ныртӧ мыччӧдны он лысьт.
Нуӧдысь (эскӧдӧмпырысь). Эн шогсьы, Катша. Регыд и миян кӧдзыд войвылӧ гажа тулыс воас. Важ йӧз на шулывлӧмаӧсь: «Кыкысь дорвыв тӧв оз пуксьывлы». Ыджыд воськовъясӧн восьлалӧ-локтӧ, кӧнкӧ, тулысыд миян Коми муӧ.
Катша (дӧзмӧмпырысь). А мый нӧ сы дыра оз лок?! Кытчӧкӧ ылаліс али мый? Гашкӧ, воча ветлыны да? Ӧдйӧ ӧд и лэбыштла, пырысьтӧм-пыр и тулыстӧ корся да вая.
Нуӧдысь. Китш-Котш, тырмас майшасьнытӧ. Тулысыд ӧд оз ӧти лунӧн во. Бура дыр тулысыд да тӧлыд ӧта-мӧдныскӧд вермасьӧны. Та йылысь весиг уна кывбур поэтъяс гижлісны. Вай и ми тіянкӧд кывзыштам Александра Мишариналысь кывбурсӧ.

Кывбурсӧ висьталӧ зонка либӧ нывка.

Февраль

Февраль тӧлысь пыркӧдӧ дзор тошсӧ,
Косӧм шонді нюмъёвтлӧ сы пыр.
Пӧрысь февраль кӧть нин ӧдва пошкӧ,
Кок йывсьыс оз усь на сійӧ дыр.

Уна лун на пуркӧшитчас ывла,
Дыр на увгас войвыв парма-вӧр,
Лун сьӧмӧснас кӧть и лун бок сывлас,
Войнас бара камгас-кынтас бӧр.

Медым дзор тош тола пиӧд уйӧ,
Некод сылӧн дурӧмысь оз пов.
Гажа тулыс петӧма нин туйӧ,
Лунысь лунӧ кыптӧ сылӧн лов.

Катша (радпырысь). Китш-котш!! Ура-а!!! Тулысыд пӧ туйӧ нин петӧма! Сідзкӧ, регыд нин воас, кӧдзыд тӧвтӧ вӧтлас!.. (Казялӧ пызан вылын куйлысь конверт.) Китш-котш! А тайӧ нӧ пызан вылас мыйсяма конверт? Гашкӧ, письмӧ да? А кодсянь нӧ? Кытысь воӧма? Вай восьтам ӧдйӧджык.
Нуӧдысь. Тайӧ письмӧсӧ кодкӧ пошта кудйӧ сюйӧма. Тэнад локтӧдз муртса на и пырті. Весиг ог тӧд, кодсянь тайӧ да кысянь.

Катша (тэрыба). Вай, сідзкӧ, восьтам да и тӧдмалам.

Нуӧдысь восьтӧ письмӧсӧ.

Нуӧдысь (музыка шы улӧ). Дзолюкъясыд, со, тэ моз жӧ, Китш-Котш, пельнысӧ чошкӧдісны. Ставныслы окота тӧдны, кодсянь тайӧ письмӧыс воӧма.

Нуӧдысь перйӧ конвертысь уна рӧма мичмӧдӧм открытка.

Катша (чуймӧмӧн). Китш-котш, кутшӧм мича открыткаыс! А серпасыс открыткаас кутшӧм, дивӧ кодь мича!
Нуӧдысь. А меным пыр и воис дум вылӧ тайӧ серпасыслы лӧсялана кывбур:

— Тёп-тёп,-
Войтва гӧгӧр тёпкӧ.
Шонді шонтӧ, дзольгӧ шор.
— Чик-чик, —
Сырчик вӧсни кокнас
Жуглӧ йиа
Берег дор.

Катша. Китш-котш, вай ме матысяньджык сырчиксӧ видзӧдла. Кыдзи бара сійӧ йисӧ чегъялӧ-а? Быттьӧ тай нӧ оз веритсьы...
Нуӧдысь. Веритсьӧ кӧть оз. Йӧзыд важӧн нин казявлӧмаӧсь: сырчик кӧ лунвылысь воис, недыр мысти и тулысыд воас. Абу прӧста шулӧмаӧсь, сырчиклӧн пӧ вӧсни кокыс да йи чегъявлӧ.
Катша. А вӧр-васӧ кутшӧм мичаа серпасалӧма! Яръюгыд шондіыс весиг синтӧ ёрӧ! Енэжыс лӧзсьыс на лӧз, ни ӧти кымӧртор абу... Со кутшӧма сырчикыд поводдятӧ вежӧма!
Нуӧдысь. Яръюгыд шондіыд лымсӧ ёна нин и сывдӧма.
Катша. Сывдӧма, дерт. Видзӧдлӧй, гӧгӧр нин со шоръяс визувтӧны. Ӧні ме гӧгӧрвои, мыйла шулывлӧны, тувсов ваыд пӧ писькӧс. (Чуймӧмӧн.) Китш-котш! Открыткаыс тай воссьӧ вӧлӧм! Вай восьтам ӧдйӧджык да тӧдмалам, кодсянь сійӧ.
Нуӧдысь (шӧпкӧмӧн). Китш-Котш, дзолюкъяс, ме, чайта да, тайӧ абу прӧстӧй открытка. Ӧні ӧд быдсяма дивӧ кодь открыткасӧ вӧчӧны. Час, восьтам да тӧдмалам.

Нуӧдысь ньӧжйӧник восьтӧ открыткасӧ, и пыр жӧ заводитӧ юргыны «Гажа тулыс воис» сьыланкыв. Кывъясыс М. Лебедевлӧн, сьыланногыс С. Головиналӧн. Сьыланкывсӧ позьӧ босьтны «Музыка в коми детском саду» фонохрестоматияысь.

Катша (шемӧсмӧмӧн). А-а-а... Тайӧ тай музыкальнӧй открытка вӧлӧма!
Нуӧдысь (меліа). Да-а, музыкальнӧй. А ті эн на гӧгӧрвоӧй, коді сійӧс ыстӧма?
Катша. Ме — эг. А ті, ёртъяс, тӧдінныд?
Нуӧдысь. Ме, аддза да, унджыкыс нин гӧгӧрвоисны, коді татшӧм письмӧсӧ ыстӧма. А Китш-Котшлы ме отсала тӧдмавнысӧ. Кывзы!

... Жургӧны кӧ шоръяс,
Ӧдйӧ сылӧ лым,
Ыбъяс весьтын гора
Сяркӧдчӧ кӧ гым,
Сідзкӧ, войвыв мулы
Чолӧм ыстӧ...

(Г. Торлопов)

Катша (нимкодя). Тулыс! Тулыс! Тулыс тайӧ письмӧсӧ ыстӧма! Сэсся тай тӧді нин! Аттьӧ тэныд, гажа тулыс! Ёна нин и виччысим тэсянь кутшӧмкӧ юӧр. Гашкӧ, и ачыс нин кӧнкӧ матын!
Нуӧдысь. Китш-Котш, дзолюкъяс, а ті кӧсъянныд отсыштны тулыс воӧмыдлы? Сывдыны кынмӧм мусӧ, ловзьӧдны пуяс вылысь коръяс, садьмӧдны медводдза дзоридзьяс?
Катша. А ми сяммам тулысыдлы отсавны?
Нуӧдысь. Ме чайта да, сяммам. Та могысь важ йӧз медводз шонді дорӧ шыӧдчывлӧмаӧсь татшӧм кывъясӧн:

Мелі шонді, югыд шонді!
Вӧрсӧ, мусӧ ёнджык шонты,
Вежӧдас мед дзик быд пу,
Тырӧ дзоридзьясӧн му!

Катша. Кывлі, кывлі. Тайӧ шонді дорӧ зэв важся шыӧдчанкыв. Нывкаяс, зонкаяс, вай ставным матыстчам ӧшиньлань да ӧтлаын шыӧдчам шонді-матушка дорад!

Ставӧн (зэв сьӧлӧмсянь).

Мелі шонді, югыд шонді!
Вӧрсӧ, мусӧ ёнджык шонты,
Вежӧдас мед дзик быд пу,
Тырӧ дзоридзьясӧн му!

Катша. Видзӧдӧй, видзӧдӧй, шондіыд миянӧс кыліс да ёнджыка кутіс дзирдавны-пӧртмасьны. Вай мӧдысь на шыӧдчывлам.
Ставӧн (зэв сьӧлӧмсянь).

Мелі шонді, югыд шонді
Вӧрсӧ, мусӧ ёнджык шонты,
Вежӧдас мед дзик быд пу,
Тырӧ дзоридзьясӧн му!

Нуӧдысь. Кыліс югыд шондіыд миянлысь шыӧдчӧмтӧ! Койыштіс ассьыс пӧсь югӧръяссӧ! Садьмис-ловзис войвыв парманым! (Лыддьӧ кывбур. Кывбур лыддигӧн позьӧ кывзыны лэбачьяслысь сьылӧм-дзользьӧм шысӧ.)

Луныс талун мича,
Ӧшиньяс кӧть восьтав.
Жӧлӧб помсянь тічкӧ
Тэрыб эзысь войтва.

Видзӧдлан кӧть кытчӧ —
Вӧрыштӧны пуяс.
Чӧскыд васӧ сырчик
Кык пӧрйӧ нин юис.

Тӧдса йӧръяс дорын
Лымйыс чинӧ, чинӧ...
Писькӧдчӧны шоръяс
Эжва мамныс дінӧ.

Катша. Ура-а! Регыд нин, регыд нин тулысыд ачыс воас! Письмӧыс воис нин. Ёна и гажӧдіс сійӧ менӧ да дзолюкъясӧс.
Нуӧдысь. А вай ми водзӧ чуксалам тулыстӧ.
Катша. Ме гӧгӧрвои, ме гӧгӧрвои. Медым тулысыд ӧдйӧджык воис, колӧ сы йылысь висьтавны кывбуръяс, кывйӧзъяс да шусьӧгъяс.

Нуӧдысь. Бур козинӧн лоасны и тулыс йылысь серпасъяс да сьыланкывъяс!

Челядь висьтавлӧны кывбуръяс, нӧдкывъяс, кывйӧзъяс да шусьӧгъяс, сьылӧны сьыланкывъяс, вӧчӧны тувсов серпасъяс. Позьӧ сёрнитчыны да ставныслы ӧтлаын вӧчны тулыс йылысь ӧти ыджыд серпас.

ОШПИКӦД АДДЗЫСЬЛӦМ

Мог. Тӧдмӧдны войвыв пармаын медся ыджыд да ён пемӧслӧн оласногӧн. Ышӧдны челядьӧс гӧгӧрвоны вӧр-ва, кывны-аддзыны вӧр-ваын лоӧмторъяс, вежсьӧмъяс, чуйдны челядьӧс унджык тӧдны вӧрса пемӧсъяс йылысь.
Коланатор: «Пияна ош» серпас.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, Варгыль нима ошпи, детсадса челядь.
Водзвыв удж. Велӧдны В. Лодыгинлысь «Потандорса» кывбур.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Нуӧдысь. Видза оланныд, дона нывкаяс да зонкаяс, миян оз тусьяс да шӧвктугъяс!
Катша. Китш-котш! Видза оланныд, челядь! Тӧдмалӧй, тӧдмалӧй, коді талун миян дорӧ локтіс... Ладнӧ, висьтала нин. Варгыль, лок, мый дзебсьӧмыд, мыччысь нин.
Варгыль. Чолӧм, челядь. Сэтшӧм ёна тіянысь гажӧй бырис!
Гажа тулысыд воис да, гуысь петӧм бӧрын пырысь-пыр тіян дорӧ и варгыльті-локті...
Катша. Энлы, энлы, вай юалам челядьыдлысь, мыйла тэнӧ, ошпиӧс, Варгыльнас шуӧны. Тӧдасны оз бара-а?

Челядь висьталӧны, мыйла ошпилы Варгыль нимсӧ сетӧмаӧсь.

Катша. А-а, тӧдісны на тай, молодечьясыд. Варгыль, а мыйла нӧ тэ талун ӧтнадӧн локтӧмыд? Вургыль вокыд нӧ кӧні? Гашкӧ, пыр на тӧвся вольпасяс лапасӧ нёнялігмоз шкоргӧ-узьӧ да?
Варгыль (дӧзмӧмпырысь). Ӧвсьы, Катша! Тэ тай, вӧлӧмкӧ, дзик нинӧм он тӧд ошъясыдлӧн олӧм йывсьыс. Асьтӧ зэв вежӧра лэбач туйӧ пуктан, а весиг он тӧд, мый ми, ошъяс, тӧвнад лапатӧ огӧ нёнялӧй.
Катша (чуймӧмӧн). Кыдзи онӧ нёнялӧй? Нёняланныд пӧ да.
Нуӧдысь. Тырмас, тырмас, энӧ вензьӧй. Катша, ми ӧд збыль унатор ог тӧдӧй ошъяс йывсьыд. Вай талун Варгыльыдлысь и юасьыштам.
Катша (вежавидзӧмӧн). А ме ӧд ошъясыдлысь лапа нёнялӧмтӧ збыльӧн чайті...
Варгыль. А вот и ог нёнялӧй! Тӧвнас миян, ошъяслӧн, лапа кучикным вежсьӧ. Вежсигас лапаным зэв ёна лудӧ. Вот сэсся узигмозным и нюлам-гыжъялам важ кучиксӧ.
Нуӧдысь. Со тай кыдзи вӧлӧма.
Варгыль. Катшаыд тай зэв сюсьӧн асьсӧ чайтӧ да дӧзмӧдчӧ — лапанытӧ пӧ нёняланныд.
Катша. Висьталӧм бӧрад тай сэсся гӧгӧрвои жӧ. Эн лӧгась, Варгыль, ме ӧд изьвенитчи нин. Но висьтав нин, висьтав, кӧні, мися, Вургыль вокыд? Мыйла нӧ ӧтнад локтін?
Варгыль. Тэ ачыд менӧ торкалан да. Весиг вунӧді висьтавны, мый ме тіян дорӧ могӧн локті.
Катша. Могӧн? Кутшӧм могӧн? Ачыд тай нӧ шуин, гажӧй пӧ бырис да, сійӧн локті. Вургыль вокыд нӧ кӧні? Сылӧн нӧ миянысь эз али мый гажыс быр? Кӧні нӧ сійӧ шӧйтӧ, кӧні вургыль-варгылясьӧ?
Варгыль. Некӧн оз шӧйт. Сійӧ кага видзӧ.
Катша (чуймӧмӧн). Кага видзӧ?
Варгыль. Кага видзӧ, дерт. Тӧвнас, урасьӧм тӧлысьӧ, миян мамуклӧн чужисны кык ичӧтик ошпи. Ӧні менам да Вургыльлӧн эм зэв мусаник ичӧт чой да вильыш вок. Со, видзӧдлӧй, ме весиг налысь фотокарточканысӧ вайи. (Петкӧдлӧ серпас вылысь кык ичӧтик ошпиӧс.) Ми зэв ёна радейтам найӧс. Со, видзӧдлӧй. Этайӧ фотокарточка вылас ми ставным эмӧсь. Со мамукным, медся шӧрас. (Петкӧдлӧ серпас вылысь ош мамӧс да ошпиянӧс.)
Нуӧдысь. Сідзкӧ тай тіян мамныдлӧн уджыс юр выв тырыс?
Варгыль. Юр выв тырыс, дерт. Но ми Вургылькӧд быд лун мамуклы отсасям — ичӧт чой-вокнымӧс видзам. Талун Вургыльлӧн кага видзан ӧчередыс. А ме татчӧ, тіян дорӧ, локті...
Катша. А мый нӧ сэсся ті, ошъяс, некор он и нёнясьлӧй али мый?
Варгыль. Кыдзи ог нёнясьлӧй? Чужӧм бӧрад ставным нёнясьлам. Ми ӧд мамӧ йӧв вылын и быдмим. Ок и чӧскыд да пӧтӧса миян мамуклӧн йӧлыс (тяпкӧдчӧ вомнас). Абу ӧд прӧста ошпияныд путкыль кодь гӧгрӧсӧсь, зэв ёнӧсь, винёвӧсь да збойӧсь...
Катша. Тэ тай эськӧ, видзӧдӧмпырысь, абу ёна госа да. Лыыд да куыд быттьӧ сӧмын кольӧма. Арнас волін да, гӧна гос путкыль кодь вӧлін.
Варгыль. Эн нимтысь, он кӧ нинӧм гӧгӧрво. Арнас ми ёна пӧткӧдчам, тӧв кежлас гос чӧжам. А тулысладорыс, гуысь петігӧн, ми, дерт, тшыгӧсь да омӧльӧсь. Тэ ачыд, Катша, видлы тӧвйыны сёйтӧг.
Катша. Бара на дӧзмин. Да ог ме нимтысь. Ме сӧмын чуймала да шензя. Вай водзӧ висьтав.
Варгыль. Висьталі нин тай, тулыснад ошъясыдлӧн тӧжд-нокыд юр выв тыр. Миянӧс мамукным быдторйӧ велӧдас. Регыд менӧ да Вургыльӧс мамӧ аскӧдыс кыйсьыны босьтас. (Ошйысигмоз.) Таво ми асьным нин кутам кынӧмпӧт перйыны.
Катша (ыкшапырысь). Эн ошйысь. Ме тай нӧ чужӧмсянь нин ачым кынӧмпӧт перъя да некодлы ог тай ошйысь. (Ас кежсьыс.) Гӧгӧрбок синмӧн кодзлала-видзӧдала, кысь мый сюрӧ, ставсӧ сёя-ньылала. Ми, катшаяс, асьнымӧс ог удзӧдӧй. (Ошпилы.) А ті нӧ, ошъяс, мам йӧв кындзиныд, мыйджык сёйнытӧ радейтанныд?
Варгыль. Ме, ме..

Радейта зэв ёна ӧмидз.
Вӧрысь ӧкта намыр, оз.
Чашъя сісьмӧм мыръяс, вутшъяс.
Корся-жугла мазі поз!

Нуӧдысь. Мазі поз? Ті тай, сідзкӧ, ошъяс, юмов радейтысьяс!
Варгыль. Радейтам ми юмовтӧ. А вӧрса мазіясыдлӧн маыс медся чӧскыдӧн кажитчӧ! Ок и чӧсмасьлам!
Катша (эскытӧмпырысь). Бара на ошйысян? Куш ма сёйигад кокыд оз ёна новлӧдлы.
Варгыль (эскӧданаа). А ме эг и шу, мый куш ма сёям да. Ёнджыкасӧ ми пӧткӧдчам вотӧсӧн, турунӧн, лёльӧ-гагйӧн, а корсюрӧ и яя вӧлӧгаӧн нуръясям. Гожӧм-арнад миянлы вӧрсьыд сёяныд сюрӧ. А водз тулыснад ёна лоӧ пессьыны-корсьысьны. Сьӧкыд сэки кынӧмпӧттӧ перйыны...
Катша. Сьӧкыд тай, сідзкӧ, тіян олӧмныд вӧлӧма. Ме чайті да, ошкыд вӧрад ыджыдсьыс-ыджыд, шог ни печаль оз тӧд.
Варгыль. Кыдз нӧ ловъя лолыс шог-печаль тӧдтӧгыс овнысӧ вермас. Сьӧкыдлуныд миянлы тырмӧ жӧ.
Катша. А мыйла нӧ эськӧ ошсьыд ставныс полӧны? Мыйла эськӧ ошсӧ вӧрса кӧзяиннас шуӧны? Мукӧд звер-пӧтка дорсьыс медвылӧ пуктӧны?
Варгыль (этш тӧдӧмӧн). Важысянь нин тадзсӧ вӧвлӧма. Войвыв пармаад оштӧ пыр кӧзяин туйӧ лыддьывлӧмаӧсь. А коми йӧзыд оштӧ медся вынанас, медся сюсьнас да тӧдысьнас чайтлывлӧмаӧсь. Уна мойд весиг та йылысь лӧсьӧдлӧмаӧсь. Челядь, ме тіянлы веськыда висьтала: ошсьыд повны колӧ!
Катша. Быдторйысь кӧ повны, свет вылас не овны. Ме ошсьыд ньӧти ог пов! Варгыль кокнас ӧдва тапикасьӧ...
Варгыль. Прӧстасӧ эн больгы. Ошкыд абу укшаль. Ковмас кӧ, ми весиг вӧлӧс вермам суӧдны. Ковмас кӧ, ми весиг пу вылӧ вермам кавшасьны.
Катша (дэльӧдӧмпырысь). Да кывлі, кывлі. Дӧсадитчанныд пӧ весиг корсюрӧ. Вотчысьясӧс пӧ повзьӧдланныд, вотӧс тыра чуманнысӧ пӧ налысь мырддяланныд, гортса скӧт вылӧ усьласянныд...
Варгыль. Тырмас нин, тырмас, Катша, миянӧс вӧйпнытӧ. Тэнад висьталӧмыд кӧ корсюрӧ збыльмывлӧ, таысь абу сӧмын ошъяс мыжаӧсь. Мед тӧдінныд ставныд — ошъяс кӧ кутісны пакӧститчыны, сідзкӧ, вӧр-ваас да олӧмас мыйкӧ неладнӧ. Сідзкӧ, мыйкӧ оз кажитчы вӧрса кӧзяинлы. Сійӧн и матыстчӧ йӧз дорӧ, дӧсадитчӧ налы.
Катша (завидьпырысь). Со тай ті кутшӧмӧсь вӧлӧмныд. Ми бара, катшаяс, тӧв и гожӧм морт оланін гӧгӧр бергалам. Ставныс нин миян китшкӧм-ноксьӧм дорӧ велалісны, некод нин миян вылӧ оз ёна чуймав. Забеднӧ весиг овлывлӧ. Ош аддзывлӧмтӧ, небось, ды-ыр казьтывлӧны...
Нуӧдысь (вежавидзӧмӧн). Катша, вай дугды нин ошъястӧ мыждыны-вӧйпны. Висьталіс нин тай Варгыльыд, оштӧ кӧ пӧ оз дӧзмӧдны, сійӧ вотчысьясыдлы син улас оз веськӧдчы. Эн на кӧ вунӧд, Варгыльыд ӧд миян дорӧ кутшӧмкӧ могӧн воис!
Катша (радпырысь). А-а, помнита, помнита. Могӧн пӧ вои. Важӧн нин кӧсйи юавны, да пыр кодкӧ падмӧдӧ. Висьтав, Варгыль, кутшӧм могӧн воин?
Варгыль (шӧйӧвошӧмӧн). Ме... ме... шулі нин тай, ми, мися, Вургылькӧд лун-лун кага видзам. Миян чой-вокным радейтӧны ворсны, вильшасьны. А вот узьнытӧ, тіянӧс моз, мырдӧн жӧ колӧ водтӧдны. Сьывтӧг-мойдтӧг оз на и ланьтны. Ворсны, вильшасьны да мойдны ми Вургылькӧд бура кужам. А вот сьывнытӧ некыдз ог велалӧй. А сэтшӧм окота сьылыштны ичӧт чой-воклы...
Нуӧдысь. Ичӧт кагатӧ ланьтӧдігад важысянь сьывлывлісны потандорса сьыланкывъяс. Рочӧн татшӧм сьыланкывсӧ шуӧны «колыбельнӧйӧн». Ме чайта да, тіян мамъясныд, ыджыд мамъясныд, пӧчьясныд уна потандорса сьыланкыв сьывлісны тіянлы кага дырйиныд. Меным окота тіянлы сьывны ичӧт кагаӧс ланьтӧдан сьыланкыв. Вывті ёна меным воис сьӧлӧм вылӧ Василий Лодыгинӧн лӧсьӧдӧм сьыланкывйыс.

Нуӧдысь сьылӧ «Потандорса» сьыланкыв. Кывъясыс Василий Лодыгинлӧн, сьыланногсӧ позьӧ босьтны паськыда тӧдса роч колыбельнӧй сьыланкывъяс серти.

Потандорса

В. Лодыгин

Зэв ӧд луныс вӧлі кузь,
Муса кагук, узь вай, узь
Вӧрас-ваас важӧн чӧв —
Узьӧ пожӧм улын тӧв.

Узьӧ йӧра, узьӧ кӧч,
Оз нин кӧин весиг жӧдз.
Пемыд вӧрас мед оз вош,
Дугдіс ветлӧдлыны ош.

Узьӧ сьӧла, узьӧ тар,
Узьӧ чукчи — лэбач сар,
Узьӧ катша, узьӧ сизь,
Сылӧн юрыс оз нин вись.

Узьӧ ёкыш, узьӧ ком,
Кӧть и легӧдыштӧ вом.
Узьӧ кельчи, узьӧ сын,
Аски кежлӧ чӧжӧ вын.

Сьӧлӧмшӧрӧй, узь вай, узь,
Тэ ӧд абу войся сюзь.
Чӧскыд лоас тэнад ун,
Мича лоас аски лун.

Катша (ышловзьӧмӧн). Ак, кутшӧм мича сьыланкывйыс! Менӧ тай абу жӧ вунӧдӧмаӧсь — «узьӧ катша» пӧ...
Варгыль (нимкодя). И менӧ абу вунӧдӧмаӧсь! Пемыд вӧрас пӧ мед оз вош, дугдіс ветлӧдлыны ош. Зэв ёна меным тіян сьылӧмныд кажитчис. Гортӧ муна да Вургыльӧс тшӧтш велӧда.
Катша (очсалігмоз). Татшӧм мичаа ӧввӧ-ӧввӧ сьылӧмсьыд менӧ весиг вугыр босьтіс. Час, муна да кытчӧкӧ водыштла...
Варгыль. Энлы на, энлы унмовсьнытӧ. Эг на ӧд ме ассьым став могӧс висьтав.
Катша. Мыйкӧ нӧ вунӧдін али мый?
Варгыль. Челядь, меным да Вургыльлы зэв окота, медым ті серпасалінныд мыйсюрӧ ошъяслӧн олӧм йылысь. Ме босьта тіянлысь серпасъяснытӧ, а сэсся Вургылькӧд ӧшлам найӧс асланым оланінӧ. Ставным кутам нимкодясьны да аттьӧавны тіянӧс.

Серпасасян занятиесӧ воспитатель нуӧдӧ ас кӧсйӧм сертиыс тайӧ жӧ луннас либӧ мӧд лунӧ.

Нуӧдысь. Варгыль, ыджыд аттьӧ тэныд миян дорӧ волӧмысь. Сэтшӧм уна выльтор ми тӧдмалім тэнад висьталӧмысь.
Катша. Да, да. Ме зэв жӧ уна выльтор талун тӧдмалі. Весиг ачым гӧгӧрвои: этша на менам вӧр-ва йывсьыд тӧдӧмлуныд вӧлӧма. Коз пу йылысь туриӧс, вӧлӧмкӧ, висьтавсьӧ. Аттьӧ тэныд, Варгыль ёртӧй, ошъяс йывсьыд висьталӧмсьыд.
Варгыль. А ме аттьӧала ставнытӧ потандорса сьыланкыв сьылӧмсьыныд да серпасъястӧ вӧчӧмсьыныд.
Катша да Варгыль. Аддзысьлытӧдз, нывкаяс да зонкаяс.

Н. ПОДЛЕСОВАЛӦН «МОРКОВ» ВИСЬТ СЕРТИ ЗАНЯТИЕ-ВОРСӦМ

Мог. Чуйдны челядьӧс казявны, кыдзи тулысын сылӧ лым, артмӧ йинёнь. Ышӧдны челядьӧс лоны вежавидзанаӧн, пыдди пуктыны ёрта-ёрттӧ, колана ногӧн донъявны ассьыд сямтӧ да оласногтӧ.
Коланатор: морков.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Руч, Кӧч, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Челядь пукалӧны ворсан жырйын да виччысьӧны занятие заводитчӧм. Кысянькӧ, пыранінсянь, кылӧ кутшӧмкӧ вензьӧм. Мыччысьӧны руч да кӧч.

Кӧч (бӧрдігмоз). Тэ, тэ сёйин, мися!
Руч (наяна). А тэ аддзылін?
Кӧч. Ме и аддзывтӧг тӧда тэнсьыд мудерлунтӧ! Тэ кык син костысь ныртӧ гусялан, а бӧрас соссьыны кутан. Ӧнія моз жӧ.
Нуӧдысь. Видза оланныд, Кӧчиль да Ручиль! Мый нин ті бара вензянныд, мый юканныд?
Кӧч (жугыля). Видза оланныд!
Руч (збодера). Видза оланныд! Талун ме слӧймӧдчи да вои тіян дорӧ, а Кӧчиль менӧ суӧдіс да нинӧм абусьыс видны заводитіс.
Нуӧдысь. А мый нӧ лои?
Руч. Быттьӧкӧ пӧ ме сылысь морковсӧ гусялі...
Кӧч. Эн эскӧй тайӧ наян синмыслы! Менсьым морковӧс сёйӧма, а ачыс сэсся мырдӧн соссьӧ. А кутшӧм ыджыд да мича морковыс вӧлі!..
Руч. Да эг аддзыв ме сылысь некутшӧм морков! (Асьсӧ пыдди пуктӧмӧн.) Ог гӧгӧрво, кытысь тайӧ кузь пельыслы миян вӧрысь да татшӧм водз тулыснас морковыс сюрӧма?!
Кӧч (неригмоз). Кытысь-кытысь!? Вӧрысь! Лунтыр котралі пожӧма-козъя расті и сэсся джӧм люкаси ыджыд козйӧ. Синмысь весиг би петавліс! Чайті, юрӧй потіс. А кор ас садьӧ вои, восьті синмӧс да аддзи...
Руч (неригмоз). Мый бара аддзин-а? Морковтӧ али мый? Пуад люкасьӧмсьыд юрыд вӧрзис да и кажитчис тэныд.
Нуӧдысь. Энлы, Ручиль, дугдыв эльтчыныд. Мед Кӧчиль водзӧ висьталас.
Кӧч. Эскӧй кӧть эн, а морковтӧ ме збыльысь аддзи. Дӧввидзӧ-ӧшалӧ вӧлі коз пу лап вылас.
Руч (эскытӧг). Сё дивӧ тай тэ висьталан!
Кӧч. Аддзи, и сэтшӧм нимкодь меным лои! Кынӧмӧй ӧд гуръявмӧн сюмалӧ вӧлі. Кӧсйи сійӧс нетшыштны... Нюжӧдчи мый вынсьым. И друг меным юрӧ дӧвгис...
Руч (сералігмоз). Юр вемыд, кӧнкӧ, бӧр места вылас воис да, сійӧн и дӧвгис. Гӧгӧрвоин, небось, мый абу морков вӧлӧма.
Нуӧдысь. Ручиль, эн дӧзмӧд Кӧчильсӧ. Мед висьталас, мый водзӧ лои.
Кӧч. Ме казялі, мый морковыс еджыд на. Сідзкӧ, мися, абу на дзикӧдз воӧма. Сідзкӧ, мися, ӧні ог на нетшышт. Мед рытӧдзыс ӧшалас. Мед шонді водзас гӧрдӧдас. Кузь лунтыр котралі вӧрті да пыр морков йылысь и мӧвпалі. Висьтавны весиг некодлы эг лысьт. Мися, йӧзася кӧ, нетшыштасны меысь водзджык... ӧдва-ӧдва рытсӧ виччыси. (Жугыля.) А рытнас локті коз пу дорад... (бӧрдігмоз)... а морковыд абу! Ув вывсьыс, кӧні ӧшаліс менам морковӧй, тёпнитіс югыд войтва... ӧнӧдз на жаль, мыйла ме сійӧс асывнас эг нетшышт. Мыйла ме сійӧс гӧрдӧднысӧ пу вылас коли? Коді бара сійӧс нетшыштіс-а? Этійӧ тай, пашкыр бӧжыс, мырдӧн соссьӧ-а...
Руч. Ой, серамӧйла кула! Ой, сералӧмсьыс кынӧмӧй потас! Ме чайті да, гашкӧ, мися, збыльысь морков аддзывлӧма!
Кӧч. Эг али мый?! Сэтшӧм чӧскыд да юмов, чайта да, морковыс вӧлі...
Нуӧдысь (сьӧлӧмсяньыс). Шӧвк тупыль юр, эн сэтшӧма майшась. Кӧть и мастер Ручыд пӧръясьнытӧ, а талун сійӧ збыль висьталӧ. Вай ми челядьыдлысь юалам. Дзолюкъяс, ті гӧгӧрвоинныд энӧй, мыйла Ручыд да Кӧчыд вензьӧны?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Руч (велӧдӧмпырысь). Гӧгӧрвоин, кӧсӧй син. Коз пу вылад эз морков ӧшав, а йинёнь.
Кӧч (чуймӧмӧн). Йинёнь?
Нуӧдысь. Да-да, Кӧчиль, йинёнь. Войнас сійӧ йизис, а луннас шонді водзад ӧшалігад сійӧ и...
Нуӧдысь да Руч (ӧтлаын). ... сыліс.
Нуӧдысь. Кӧчиль, тэнад тай кузь пельыд дзикӧдз увлань ӧшйис. Эн шогсьы, сюрас на миянлы, мыйӧн тэнӧ чӧсмӧдлыны. Миян колян вося морковыс на эм.
Кӧч (вежавидзӧмӧн). Сэтшӧм ёна чӧскыд морковысь гажӧй бырӧма. Тӧвбыднад унаысь и дум вылӧ усьлывлӧ, унаысь и вӧтӧ уськӧдчывлӧ. Весиг йинёньтӧ аддзи да быттьӧ синмӧй пӧртсьывлӧма. Дзик морковӧн чайті. (Шога.) Да тайӧ мый на...
Нуӧдысь (чуймӧмӧн). Бара мыйкӧ эз сідз ло?
Руч. Мед, мед висьталас.
Кӧч. Ме зэв, зэв мыжа. Ручиль, прӧсьтит менӧ. Прӧстасьыс тэнӧ видсьӧма. Лёк кывъясӧн тэнӧ шуалі! Ой, кутшӧм яндзим меным! Яндзимӧйла кузь пельӧс дзикӧдз ковмас увлань кусыньтны.
Нуӧдысь. Но эн жӧ сэсся асьтӧ татшӧма мыжав. Чайтам да, Ручыд эз жӧ сэсся дзикӧдз вылӧ скӧрмы. Ачыд ставсӧ гӧгӧрвоин. Аслад на тай медъёна сьӧлӧмыд нормис.
Кӧч (кевмысьӧмӧн). Ручӧй! Мудер вӧрса пемӧсӧй! Прӧсьтит менӧ тэ вылӧ прӧста шуӧмсьыс. Аслам тай, вӧлӧмкӧ, бӧбъявсьӧма. Йинёньтӧ морковӧн чайтсьӧма... Тэнӧ гусясьӧмысь мыжді...
Руч. Но, тырмас. Мӧдысь кежлӧ сюсьджык лоан. Вай веськӧд нин ассьыд кузь пельтӧ.
Нуӧдысь. Эн сэсся шогсьы. Чышкы синватӧ. Тэ зэв на ичӧт да, унатор он тӧд. Но тэ зэв вежавидзысь, да и сьӧлӧмыд тэнад зэв небыд. Быдмыштан да унатор на тӧдмалан...
Руч (торкигмоз). Юмов морковыд оз пу вылын быдмы. Сійӧ му пытшкын быдмӧ. И оз водз тулыснас быдмы, а арнас.

Занятие помын челядь матыстчӧны Кӧч дорӧ, шыльӧдӧны сійӧс да чӧсмӧдлӧны морковӧн. Та бӧрын уна рӧма краскаясӧн серпасалӧны кӧчкӧд тешкодь лоӧмторсӧ.

ВИДЗА ОЛАН, ЕДЖЫД КОКА КЫДДЗӦЙ!

Тувсов вӧрӧ ветлӧм

Мог. Чуйдны челядьӧс казявны кыдз пулысь аслыспӧлӧс мичсӧ; тулысын да гожӧмын быдмӧм-дзоридзалӧмсӧ, арся кор гылӧдӧмсӧ. Чужтыны челядь вежӧрын кыдз пу дорӧ аттьӧалана видзӧдлас. Ышӧдны колана ногӧн донъявны морт олӧмын кыдз пулысь тӧдчанлунсӧ. Чуйдӧдны кыдз пу йылысь водзӧ вылӧ унатор тӧдны кӧсйӧм.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

(Тувсов вӧрӧ ветлӧм водзын сёрни.)

Нуӧдысь. Видза оланныд, менам оз тусьяс!
Катша. Чолӧм, нывкаяс! Чолӧм, зонкаяс! (Зэв гораа да нимкодя.) Ёртъяс! Ывлаыс кутшӧм гажа! А сынӧдыс, сынӧдыс кутшӧм кыпыд да сӧстӧм!..
Нуӧдысь (нимкодя). Да-а. А тэ казялін, мый сынӧдыс дзик нин тулыс кӧра? Весиг лолыд радлӧ, кутшӧм сӧдз да сӧстӧм тувсов сынӧдыс!
Катша. А сылысь лымйыс кутшӧм чӧскыд кӧра! Менам весиг юрӧй кольмывлӧ вӧрса сынӧднас лолалӧмсьыс! (Ышловзьӧ.) Вот эськӧ ӧні кӧ...
Нуӧдысь (сералігмоз). Ме тэнӧ гӧгӧрвои нин, Китш-Котш, тэ коран миянӧс ветлыны тувсов вӧрӧ, вӧрса сынӧднас лолалыштны. Сідз абу?
Катша (нимкодя). Сідзи, сідзи. Вай мӧдӧдчам нин. Сэтшӧм гажа ӧні быдлаын! Вӧрын кӧть, видз вылын кӧть, ю дорын кӧть!..
Нуӧдысь. Ветлам вай и эм! Сы мында выльтор тулыснад позьӧ аддзыны вӧрсьыд! Вот тэа-меа и петкӧдлам дзолюкъясыдлы вӧр-ваыслысь вежсьӧмсӧ!

Челядь кӧмасьӧны-пасьтасьӧны тувсов поводдялы лӧсялана ногӧн да мунӧны вӧрӧ. Водзӧ сёрниыс мунӧ кыдз пу дорын.

Катша (нимкодя). Китш-котш! Китш-котш! Ура-а! Со и вӧрӧ воим! Чолӧм, пуяс! Чолӧм, вӧрса олысьяс!
Нуӧдысь. Аддзанныд, миянкӧд еджыд сарапана ичмоньяс чолӧмасьӧны.
Катша (чуймӧмӧн). Кутшӧм ичмоньяс? Кӧнӧсь нӧ?
Нуӧдысь (чуйдігмоз). А со этайӧ мича еджыд кокаясыс абу ӧмӧй ичмонь кодьӧсь?
Катша. Да тайӧ кыдз пуяс! Ичмонь моз тай туй бокас и сувталӧмаӧсь! (Жалитӧмӧн.) А мыйла нӧ найӧ бӧрдӧны? (Борднас инмӧдчӧ пуӧ.) Муса кыдз пуӧй, висьтав, мыйла нӧ тэ бӧрдан? Мыйла он нимкодясь ловзьӧм ывлаыслы, мелі шондіыслы? Дзик нин регыд сылас лым, дзикӧдз шондӧдас. А тэ шогсян-бӧрдан, юмов синватӧ кисьтан. Кутшӧм шог суис?
Нуӧдысь (жалитігмоз). Аддзанныд, кыдз пуыслӧн кырсьыс потӧма. Кӧдзыд тӧвсьыс, гашкӧ. Увъяссӧ кодкӧ чегъялӧма и. Доймӧминъяссьыс и виялӧ синва кодь ваыс. Кыдз пулысь татшӧм васӧ коми йӧз важысянь шуӧны зараваӧн. Тулыснас пуяс быттьӧ садьмӧны тӧвся унзільысь. Налӧн вужъясыс заводитӧны кыскыны васӧ му пытшкысь. Кыдз пулӧн став вожйыс да гарйыс азыма юӧ тайӧ васӧ. Кор пуыс пӧттӧдзыс босьтас ас пытшкас васӧ, кор шондӧдас, сэки потӧны гаръяс да мыччысьӧны коръяс.
Катша. Вот тай кутшӧм ва тайӧ вӧлӧма! Сідзкӧ, тайӧ и эм «берёзовый сокыд»! Кывлі, кодсюрӧ пӧ ёна радейтӧны сійӧн чӧсмасьны. Гашкӧ, найӧ и чегъялӧны да кералӧны кыдз пусӧ? Тадзтӧ ӧд сокыс ортсӧ войталас, увъясӧдзыс да гаръясӧдзыс оз и во! (Повзьӧмӧн). А пуыс кӧ косьмас да кулас?! Кыдзи нӧ эськӧ позьӧ отсавны кыддзыслы?
Нуӧдысь (радейтана). Гашкӧ, челядь асьныс висьталасны, кыдзи отсавны доймӧм кыдз пулы.

Челядьлӧн воча кывъяс: позьӧ доймӧминсӧ гартыштны дӧраӧн, мавтыштны сёйӧн либӧ муӧн да с.в.

Катша. Китш-котш! Вай, сідзкӧ, дзик пыр и мавтыштам доймӧминсӧ.

Челядь мавтӧны кыдз пулысь потӧминсӧ да чегӧминсӧ сёйӧн.

Катша (нимкодя). Ура-а! Видзӧдлӧй, кыдз пуыдлӧн сокыс оз нин ортсӧ войтав! Ӧні сэсся пуыд оз нин косьмы!
Нуӧдысь. Молодечьяс! Ӧні ті тӧданныд нин, мый колӧ вӧчны, медым дорйыны кыдз пуӧс. Ме чайта да, ті некор онӧ пондӧй керавны кыдз пулысь кырсьсӧ да увъяссӧ зарава вийӧдӧм понда. А зэв кӧ нин окота лоӧ чӧсмасьыштны кыдз пу сокнас, вийӧдӧм бӧрас тупкӧй керыштӧминсӧ, медым ваыс эз войтав ортсӧ.
Катша. ... А ме думысь, оз ков дойдавны пуяссӧ. Да ӧд?
Нуӧдысь. Да, дерт. Пуясыдлы, миянлы моз жӧ, овны окота, лоны дзоньвидзаӧн, нимкодясьны шонділы, кышӧдчыны-ворсны коръяснас! Миянлы колӧ видзны найӧс!..
Катша. ... Натӧг ӧд и миянлы гажтӧм лоӧ овнытӧ. Сідз ӧд?
Нуӧдысь. Дерт жӧ! И дзолюкъясыд, ме чайта, тэ моз жӧ мӧвпалӧны.
Катша. А ме со мый казялі: вӧрад пуыд зэв уна сикас, а еджыд кокаыс сӧмын ӧти. Сӧмын кыдзлӧн кырсьыс еджыд.
Нуӧдысь. Да. Кыдз пулӧн кырсьыс мукӧд пуяс дорысь ёна вӧсньыдджык и оз вермы дорйыны пусӧ шонділӧн пӧсь югӧръясысь. А еджыд рӧмыс видзӧ сійӧс доналӧмысь, косьмӧмысь.
Катша. А мукӧд пуясыс мыйла оз повны шондісьыс?
Нуӧдысь. Мукӧдыслӧн кырсьыс кыз либӧ вожйыс кыз да пашкыр. Видзӧдлам вай коз пу вылӧ. Сылӧн сук лапъяс костӧдыс кокыс весиг оз тыдав. Дзебсьӧма быттьӧ.
Катша. Ӧні ме гӧгӧрвои, мыйла кыдз пуыд еджыд кока. А мыйсяма нӧ тайӧ сьӧд чутъяс татчӧ артмӧмаӧсь? Ог гӧгӧрво.
Нуӧдысь. Да, кыдз пуыдлӧн кокыс абу дзик еджыд. Збыль, эмӧсь сьӧд чутъяс. Вай матыстчӧй да малыштӧй кыдз коксӧ. Мый казялінныд?

Челядь матыстчӧны да шыльӧдӧны-малалӧны кыдз пу кырсьсӧ.

Катша (борднас малалігмоз). Таті тай, вӧлӧмкӧ, абу шыльыд. Таті тай, вӧлӧмкӧ, сарӧга. Мыйла нӧ эськӧ кыдз пуыс сарӧгӧссьӧма?
Нуӧдысь. Гашкӧ, дзолюкъясыд висьталасны.

Челядьлӧн воча кывъяс.

Нуӧдысь. Молодечьяс! Ті ставныд ас ногныд мӧвпаланныд...
Катша. Китш-котш! Челядьыдлысь мый он юалӧй, ставсӧ тӧдӧны!
Нуӧдысь. Но ме чайта да, колӧ стӧчмӧдыштны. Тайӧ сарӧга сьӧд чутъясыс абу баситчӧм ради. Тайӧ сьӧд чутъяс пырыс пуыс лолалӧ.
Катша (ышнясигмоз). А вай водзӧ челядьыдлысь юасьыштам. Мый найӧ кыдз пу йывсьыд нӧшта тӧдӧны? Вот висьталӧй, мый тайӧ. (Индӧ кыдз пу гар вылӧ.) Кыдзи шусьӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) А ӧні вай видлӧй кинаныд кыдз пу гарсӧ? (Челядь чунь помнаныс видлалӧны). А-ага, чуняныд сибдіс-лемасис! Аддзанныд, тулыснад гаръясыс польдчӧмаӧсь да весиг быттьӧ клейӧссьӧмаӧсь. А тӧданныд онӧй, мый сэні пытшкас? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Регыд нин, регыд нин потасны тайӧ гаръясыс да мыччысясны ичӧтик веж коръяс.
Нуӧдысь. Тулыснас кыдз пу невеста моз вӧччас веж паськӧмӧн. Торъя нин мича тайӧ пуыс кор чепӧсйигас да дзоридз воссигас. Сэки сійӧ быттьӧ турунвиж платтьӧасьӧ да кольквиж исерга ас вылас ӧшлӧ. Гожӧмбыд меліа да нимкодя кышакылӧны-вашкӧдчӧны ӧта-мӧдныскӧд кыдз пу коръяс. Сёр арӧдз найӧ мичмӧдӧны вӧр-васӧ.
Катша (торкигмоз, тэрыба). А арнас коръясыс вижӧдасны да гылаласны муас.
Нуӧдысь. Китш-Котш, тэ талун унатор нин челядьыдлысь юасин. Гашкӧ, ӧні ачыд висьталан, коді радейтӧ чӧсмасьны кыдз пу гарйӧн.
Катша (ошйысьӧмӧн). Висьтала, дерт! Тайӧ менам вӧрса ёртъяс: сьӧла, тар, дозмӧр. Пӧткаяс, ӧти кывйӧн кӧ.
Нуӧдысь. Код оз радейт рам кыддзыдлысь гарсӧ? Пӧтка чӧсмасьӧ, да и мортыдлы кыдз пу гарйыд бурдӧдчанторйӧн лоӧ.
Катша (торкигмоз). Китш-котш! А ме унаысь нин аддзывлі, мый кыдз пу кокад весиг тшак быдмывлӧ. А ті аддзылінныд?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Нуӧдысь. Татшӧм кыдз тшакыс тшӧкыдджыка пӧрысь пуяс вылын быдмӧ. Важысянь нин морт ӧктывліс сійӧс бурдӧдчантор пыдди. Рочнад сійӧс «чагаӧн» шуӧны. А коми йӧз — пакулаӧн. Войвыв пармаын олысь йӧз пакуласӧ бурдӧдчан тшай пыдди юлісны.
Катша (удтысигмоз). А ме унаысь нин казявлі, кыдзи гожӧмнас йӧзыд чегъялӧны кыдз пу вожъяс да нӧбйӧн ваялӧны гортаныс. Вай висьталӧй, мыйла тадзсӧ вӧчӧны?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Нуӧдысь. Аттьӧ висьталӧмсьыныд. Збыль, кыдз пу корӧсьыд пывсянад медся коланатор. Важысянь нин чери кыйысь и вӧралысь, му вӧдитысь и скӧт видзысь мудзсӧ веськӧдліс пӧсь корӧсьӧн.
Катша. Ме чайта да, кыдз пу йывсьыд ми ставсӧ нин тӧдмалім.
Нуӧдысь. Ставсӧ, гашкӧ, эгӧй на, но унатор нин тӧдам. Кузь да кӧдзыд тӧвтӧ вуджигад войвылын олысьыдлы пескыд уна ковмыліс. А кыдз пу пескыд пӧ медбур пес. Сійӧ медуна жарсӧ сетӧ.
Катша (китшкигтырйи). Китш-котш! Китш-котш! Вай сэсся кыдз пу йывсьыд кывкӧртӧд вӧчамӧй!
Нуӧдысь (сералігмоз). Кывкӧртӧд? Ме видла, а ті отсалӧй. Кыдз ті гӧгӧрвоинныд, кыдз пуыд и вӧр-васӧ мичмӧдӧ, и мортлысь да пемӧслысь олӧмсӧ кокньӧдӧ.
Кыдз пу гар да пакула отсалӧны висигъясӧн. Кыдз пу корӧсь вӧтлӧ мудз да сетӧ содтӧд вын-эбӧс. Трачкакылӧ-ломтысьӧ пачын кыдз пу пес — шонтӧ мортлысь оланінсӧ. Сюмӧдысь вӧчӧм дозмук да пестер уна нэм чӧж лыддьыссьӧ медбурӧн. Важысянь нин челядь вывті ёна радейтлісны иславны лызь-даддьӧн. А лызьтӧ да дадьтӧ пырджык вӧчлісны кыдз пуысь. Кыдз пуысь жӧ вӧчлісны и пызан-улӧстӧ.
Катша (кыдз пуӧ инмӧдчылігмоз). Аттьӧ тэныд, еджыд кока кыддзӧй!
Нуӧдысь. Аттьӧ тэныд, вӧрса ичмоньӧй. Аттьӧ, вӧр-ва гажӧдысьӧй, вердысь-юкталысьӧй, дзоньвидзалун сетысьӧй, миянӧс шонтысьӧй, олан-гаж кыпӧдысьӧй! Ме чайта да, миян челядь кутасны дӧзьӧритны-видзны тэнӧ и вӧрын, и видз вылын, и сиктын.
Катша (колльӧдчигмоз). Регыд мысти ми бара на тэ дорӧ волам. А ӧні ми мунам садйӧ да кутам сьывны кыдз пу йылысь сьыланкывъяс, висьтавлыны кывбуръяс, тӧдмавлыны нӧдкывъяс, серпасавны вӧрса пуяс.

ЧЕЛЯДЬЛЫ СОДТӦД ЛЫДДЬӦМ ВЫЛӦ

КЫДДЗӦЙ, КЫДДЗӦЙ

Зоя Шиликова

Кыддза раскӧ волывлам
ветлӧдлыштны ми.
Муса кыдзлы мыччывла
ассьым дзоля ки.
— Кыддзӧй, кыддзӧй,
копыртлы
пашкыр коръя юр.
Тӧда, тэысь мичаджык
пуыс тан оз сюр.
Сӧстӧммӧдан сынӧдсӧ,
таысь долыд мен.

Тэ дорын ми ворслывлам,
ставлы гажа сэн.
Пучертӧ ме малышта,
садйӧ мӧдам кор.
Вом дорӧ ме матыстла
тэнсьыд небыд кор.
— Кыддзӧй, кыддзӧй,
копыртлы
пашкыр коръя юр.
Волам бара, виччысь тэ,
тӧлыскӧд эн дур.

КЫДЗ ПУ ЙЫЛЫСЬ МӦВПЪЯС

Александр Некрасов

Тайӧ ваыс —
Збыльысь ма.
Нимыс сылӧн —
Зарава.
Тӧдан,
Артмис сійӧ кыдз?!
Тувсов кадӧ
Кисьтіс кыдз.
Томъяс да и дзорӧсь
Радейтӧны небыд корӧсь.
Пывсян — жар, а жарыс — кос.
Корӧсь швичкӧ радлігмоз.
Кодӧс топӧдлывлӧ кочӧг,
Корӧсь улын висьӧм сотчӧ.
Быттьӧ выльысь чужӧ морт,
Быттьӧ чужӧ сылӧн борд.
Но, а корӧсь артмис кыдз?!
Сійӧс быдтіс мича кыдз.
Видзӧдан да,
Петӧ нюмыд,
Пӧльӧ вайис зарни сюмӧд.
Оз тай сылӧн овсьы весьтӧ,
Вӧчӧ зіля мича пестер.
Вӧрӧ мунан, тшактӧ вот —
Ельдӧг, ягсер, рыжик, путник!
Гортад ӧдва каян сод,
Пестернад тай вайны путьмин.
Но, а пестер чужис кыдз?!
Зарни сюмӧд сетіс кыдз.
Сиктын колӧ додь и дадь.
Найӧс вӧчӧ Трӧпим дядь.
Доддьӧн тӧлын ваям турун.
Даддьӧн исласям да дурам.
Доддьыс-даддьыс артмис кыдз?!
Найӧс бара чужтіс кыдз.
Чер пу мольӧдӧ со батьӧ,
Бара кыдзлы шуӧ: «Аттьӧ!».
Чер пуыс пӧ эськӧ кысь,
Эз кӧ козьнав меным кыдз!
Муыс лымйӧн, быттьӧ пызьӧн,
Вевттьысяс да, ветлам лызьӧн.
Мунӧ вӧрӧ Педул дед.
Сылӧн лызьыс тӧв кодь тэрыб.
Кыдз нӧ пӧткаыд оз шед,
Дзебсяс ӧмӧй сыысь зверыд?!
Кынӧмпӧттӧг овны кыдз,
Шуда мортӧн лоны кыдзи?!
Вердӧ Педул дедӧс лызь,
Кодӧс вӧчлывлӧма кыддзысь.
Кутшӧм шуда миян пай:
Пакулаысь юам чай.
Чайыс чӧскыд, рӧмыс бур,
Юыштан да гажмӧ юр.
Ӧзйӧ бипур, пуӧ пӧрт,
Сынӧд ыркалӧма, ар нин.
Вугыртӧма коз пу вӧр,
Кыдз пу кисьтӧ муас зарни.
Чӧскыд чайтӧ юан кыдз,
Пакула кӧ оз сет кыдз?!
Мыйла зэрыс дыр оз коб?!
Кобас, гашкӧ, аски!
Вотам уна мича гоб
Югыд кыддза раскысь.
Локтӧ вӧрысь Анна об,
Падъян * ӧдва кыскӧ.
Падъян тырыс сылӧн гоб,
Вотіс жӧ ӧд кыськӧ.
Кӧсъян, вӧрсӧ ставсӧ шоб
Талун кӧть дай аски,
Сюрас татшӧм зумыд гоб
Сӧмын кыддза раскысь.
Татшӧм тшакыс быдмис кыдз,
Эз кӧ раскын быдмыв кыдз?!
Кӧдзыдъяслӧн вына кес,
Торъя нин тӧв шӧрын.
Ломзьӧ пачын кыдз пу пес,
Биыс зіля вӧрӧ.
Доналӧма быд кирпич,
Кымынӧс кӧть лыддьы.
Керка шоналӧма сідз,
Гожӧм шӧр со быттьӧ.
Дышлун эз на тырт, кыдз кез.
Йӧрын — лыдтӧм чипас.
Аттьӧ тэныд, кыдз пу пес,
Шонтан коми сиктъяс.
Татшӧм ломтас аддзан кыдз,
Оз кӧ быдмыв вына кыдз?!
Медым вына вӧлі морт,
А эз чусмы няйтӧн.
Сылы вичмис мыссянтор,
Нимыс сылӧн — майтӧг.
Няйтыд тыртӧ пель и син,
Сьылі вылад ӧшйӧ.
Ваӧн мыссян, няйт оз чин!
Майтӧг колӧ нӧшта.
Лоӧ мича дзик быд морт,
Ловзяс-банъяс чужӧм.
Майтӧг — сӧстӧмлунлӧн ёрт,
Няйттӧ венны кужӧ.
И тэ мыссян кыдзи,
Мынан бусысь-няйтысь.
Мыссянторйыд — кыддзысь,
Коді шусьӧ — майтӧг.
Кабалаыс сэтшӧм еджыд,
Быттьӧ лымъя паськыд эрд.
Мичлун вылас петӧ вежыд,
Радлӧ весиг сьӧлӧм берд.
Кабалаыс артмӧ кыдзи,
Гашкӧ, кодкӧ оз на тӧд.
Сійӧ чужӧ еджыд кыддзысь,
Кыдз пуыслы сійӧ рӧд.
Кыддзысь, аддзан, быдтор петіс...
Весиг гижны еджыд лист,
Кытчӧ гижӧма поэтыс,
Кыдз пу йылысь ассьыс висьт.

* Падъян — кӧрзина.

КЫДЗ

Иван Торопов

Визув ю кӧн визувтӧ,
Дзоридзалӧ видз, —
Югыд ваӧ видзӧдчӧ
Мича ныв кодь кыдз.

Веж кӧсаяс лэдзӧма,
Югыд чужӧмбан,
Шоналӧма вемӧдзыс
Шонді водзас тан.

Юа ме шань кыддзӧйлысь
Чӧскыд зарава —
Шондібанӧн сӧдзӧдӧм
Ловзьӧдана ва.

Топыд туис козьналас —
Эстшӧм жӧ нин мич! —
Сэні сылысь козинсӧ
Мыйта колӧ видз!

Веж ув мыччас вывсяньыс —
Асьсӧ оз и дойд, —
Тӧвнас лоӧ пывсянын
Гожӧм йылысь мойд!

ВИДЗА ОЛАН!

Кывъясыс А. Мишариналӧн
Шыладыс Д. Игнатовалӧн

Нимкодьпырысь

Видза олан, гажа тулыс!
Видза олан, енэж шӧр!
Видза олан, югыд шонді!
Видза олан, ловзьысь вӧр!

Видза олад, помтӧм видзьяс!
Видза олан, кӧдзӧм му!
Видза олад, еджыд кыдзьяс!
Видза олан, визув ю!

Видза олан, чужан муӧй!
Коми войтыр, видза ов!
Мед пыр шудлун тіян туӧ,
Кыпыдмӧ да ловзьӧ лов!

«РУЧПИ ДА УР» МОЙД СЕРТИ ЗАНЯТИЕ

Мог. Тӧдмӧдны Н. Грибачёв серти лӧсьӧдӧм «Ручпи да Ур» мойдӧн. Стӧчмӧдны ур да руч оласног йылысь тӧдӧмлунъяс. Ышӧдны вежӧртны вӧр-ва да пемӧс олӧмын йитӧд. Чужтыны быд пемӧслысь аслыспӧлӧслунсӧ гӧгӧрвоны кӧсйӧм.
Ворсысьяс: Ӧнись дядь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Занятие нуӧдан жырйӧ ӧта-мӧд бӧрсяньныс пырӧны Катша да Ӧнись дядь.

Катша (долыда). Видза оланныд, ёртъяс!
Ӧнись дядь (вомгорулас броткигмоз). Но и поводдя! Оз нин, буракӧ, зэрыс помасьлы!
Катша (тэрыба). Ӧнись дядь! Ӧнись дядь! Кутшӧм бур, мый локтін! Ми дзолюкъяскӧд дасьӧсь нин тэнсьыд мойдӧмтӧ кывзыны!
Ӧнись дядь (серам сорӧн). Но и тэрыб жӧ тіян ёртныд, дзолюкъяс! Регыд пос помсянь мойднытӧ кутас тшӧктыны! (Кашкигмоз.) Но ... видза оланныд, ставныд! Часлы, Китш-Котш, лолышта ӧти здук да вӧлисти сёрнитыштам.
Катша (тэрыба). Да мойд нин, мойд, Ӧнись дядь! Ёна нин лолалін!
Ӧнись дядь (нюмъялігмоз). Но и Катша! Но и серам петкӧдлысь! Мойднытӧ эськӧ ме, дерт, мойда да. А код йылысь мойда, ачыд тӧдмав. (Челядьлы.) И ті, сёшайтъяс, юр вемнытӧ песыштӧй... Тӧдмалӧй, нӧдӧй! (Нюжйӧдлӧмӧн.) Сійӧ сёйӧ кыша гагъясӧс да...
Катша (падъявтӧг, горзігмоз). Сизь! Тайӧ сизь!
Ӧнись дядь (тшапа). А вот и эн тӧд! Абу сизь. Нӧшта сійӧ сёйӧ зіясӧс да малямушъясӧс...
Катша (падъявтӧг, нимкодя). А-а!!! Тӧді! Тайӧ чушканзі сёйысь варыш!
Ӧнись дядь (збодера). Абу! Абу варыш. Нӧшта сійӧ сёйӧ пучӧйясӧс да лёльӧясӧс...
Катша (падъялӧмӧн). Пучӧй-гагъястӧ тшаркан радейтӧ! Но... эсійӧ... дрозднад тай кодӧс шулывлӧны.
Ӧнись дядь (збодера). Абу! Абу тшаркан! Водзӧ тӧдмалӧй: сійӧ йирӧ йӧра юрысь усьӧм да эновтӧм сюрсӧ!
Катша (эскытӧма). Сідзкӧ, гашкӧ, вӧрын олысь шыр!
Ӧнись дядь. Некутшӧм абу шыр! Овлывлӧ, мый сійӧ шыръястӧ весиг ачыс сёйӧ.
Катша (чуймӧмӧн). Шыръясӧс? Кань али мый?
Ӧнись дядь (серам сорӧн). Абу шыр ни абу кань! (Жаляддза.) Эн тай нӧ тӧд. Челядь, гашкӧ, ті гӧгӧрвоинныд, код йылысь ме нӧда?

Челядьлӧн воча кывъяс.

Катша (тэрмӧдлӧ). Но, Ӧнись дядь, вай мойд нин, мойд! Дэльӧдан сӧмын миянӧс!
Ӧнись дядь. Эн тӧдӧй да! Сідзкӧ, сетчанныд?
Катша (ярскӧба). Ме бара ог сетчы! «Сё ровно» тӧдмала!
Ӧнись дядь. Сідзкӧ, тӧдмав! Корсюрӧ сійӧ и лёкгагъясӧс сёйлӧ. Гежӧдика и чериӧн номсасьлӧ.
Катша (эскытӧма). Колӧкӧ, тури да?
Ӧнись дядь. Абу тури. Шуӧны, мый корсюрӧ сійӧ весиг посни лэбачпиянӧс куталӧ, лэбач позъясысь кольксӧ гусявлӧ.
Катша (эскытӧма). Артмӧ, мый тайӧ... тулан?
Ӧнись дядь (велӧдӧмпырысь). Абу тулан. Дзик мӧдарӧ — туланыд сылӧн нэмӧвӧйся враг! Содта, мый сійӧ нӧшта сёйӧ кыдз да пипу гар, ӧрек, коз да пожӧм кӧйдыс, тшак, вотӧс...
Катша (дӧзмӧмӧн). Код нӧ сэсся тайӧ? Порсь али мый? Порсь и эм! Мый веськалӧ да сюрӧ, ставсӧ ватшкӧ-нямлялӧ! Коді бара сэтшӧм азымыс-а?
Ӧнись дядь (наянитӧмӧн). Сетчан?
Катша (жугыля). Сетча. Быть ӧд сетчы! Эг тӧдӧй да! (Ас кежас.) Код йылысь бара-й тайӧ нӧдкывйыс-а?
Ӧнись дядь. А ті, челядь, сетчанныд? (Велӧдӧмпырысь.) Сідзкӧ, отсышта. Ме чайта да, ті тӧданныд: каньыд оз сӧмын шырӧс сёй, лэбачыд оз сӧмын гут-гагӧс сёй, туриыд оз сӧмын лягуша сёй, (синсӧ читкыртігмоз, гӧлӧссӧ вежӧмӧн) урыд оз сӧмын коз да пожӧм коль килльы...
Катша (нимкодя). Ура-а!!! Ме тӧдмалі нӧдкывтӧ! Ур йылысь тэ миянлы нӧдін! Урыд, збыльысь, вывті азым. Сідзкӧ нӧ, Ӧнись дядь, ур йылысь мойдан али мый?
Ӧнись дядь. Нӧдкывйыс вӧлі ур йылысь, и мойдӧй менам ур йылысь. Мойдыс шусьӧ «Ручпи да Ур». Кывзӧй.

РУЧПИ ДА УР

Оліс вӧрын ичӧтик Ручиль. Ӧтчыд мунӧ вӧлі сійӧ ягті. Друг кодкӧ коз пу вывсянь дізь сылы колльӧн. Чатӧртіс Ручиль юрсӧ да чуймис: коз пу вылын пашкыр бӧжа Ур чеччалӧ-котралӧ. Чеччалігмозыс сьыланкыв сьылӧ. Быттьӧ дэльӧдчӧ:

Позйӧй менам вылын-вылын,
Руч лапасянь ылын-ылын!
Позйӧй менам вылын-вылын,
Ручлӧн гыжсянь ылын-ылын!
Позйӧй менам вылын-вылын,
Ручлӧн пиньсянь ылын-ылын!

Ручильыд чуймӧмысла дзикӧдз шӧйӧвошис. Со пӧ кутшӧм! Ачыс ичӧтик-ичӧтик, а збойлуныс!
— Тайӧ нӧ тэ менӧ лыйин?
— Ме!
— А мый нӧ лыйсян?
— Да сідз. Гажтӧм босьтіс, дурыштны окота лои.
— А меысь он пов?
— Ог!
— Час, босьта да сёя тэнӧ!
— Он сёй.
— Сёя бара!
— Видлы!
Видзӧдліс Ручиль, мӧвпыштіс: «Тайӧ збоялысьыс ме моз нёль кока жӧ, бӧжыс — менлӧн кодь жӧ. Мыйлакӧ тай нӧ пу вылӧ кайӧма? А кутшӧм визув! Гашкӧ, физзарядкаӧн занимайтчӧ да? Ме пу вылад кайнытӧ ог вермы. Чайта да, «пу йывсянь лыйсьысьыд» мутіыд ветлывлӧ жӧ. Абу ӧд прӧста нёль кока. Час, час, виччысьыштла, кор пу вывсьыс лэччас. Сэсся кута сійӧс да сёя».
Ёкмыльтчис-водіс Ручильыд коз улӧ. Мича пашкыр бӧжсӧ нитш вылӧ павкнитіс-вольсаліс. Куйлӧ. Виччысьӧ. Ур оз лэччы. «Час, кынӧмыд сюммас, горшыд косьмас — ӧдйӧ лэччан. Коз пу вылад сёяныд абу! Коз пу вылад ваыд абу, юнытӧ оз сюр!» Асывбыд виччысис, лунтыр виччысис. Шонді лэччан кад воис.
А Урыд дыр эз кӧсйы. Ручилькӧд вензьӧм бӧрын ылӧ-ылӧ пышйис. Увйысь увйӧ чеччыштіс, пусянь пуӧ лэбыштіс. Козъя вӧрсӧ да пожӧма ягсӧ — ставсӧ гӧгӧр кытшовтіс. Лунтыр коз коль киллис, зэв азыма чӧсмасис. Сэсся юдорса пипу раскӧдз воис. Вӧрса юысь сӧстӧм васӧ юыштіс. Рытладорыс Катшакӧд аддзысьліс. Ышнясьысь, тшапитчысь лэбачыдкӧд вензьыштіс.
— Китш-китш-китш! Тэ нӧ мый, Урӧй, увйысь увйӧ пыр чеччалан, пуысь пуӧ лэбалан? Тэ ӧд нёль кока, мутіыс ветлы-котрав. А пуяс вывтіыд мед бордъя пемӧсъяс лэбалӧны. Важысянь нин шулӧмаӧсь: бордтӧгыд пӧ этшаджык лэбав.
— Чӧв, Катша! Вӧрыс ӧд зэв ыджыд. Тэныд ӧмӧй вӧрас оз тырмы местаыс? Парма-ягыд — ставнымлӧн, абу куш лэбачлӧн. Кыті кӧсъя, сэті и котрала!
Вильшасиг да дуригмоз водзӧ котӧртіс, увйысь увйӧ чеччаліс, пуысь пуӧ лэбаліс. Пӧт кынӧмнад, майбыр, позьӧ ворсӧдчыныд.
Рытгорувнас аслас позйӧ воӧдчис. Увлань видзӧдліс да Ручильтӧ аддзис:
— Но, мый, пукалан?
— Пукала.
— Виччысян?
— Виччыся.
— Но, виччысь, виччысь, а ме позйӧ пыра да узьны вода. Бур вой, Ручиль вокӧй!
Водіс Ур аслас небыд позъяс да пыр и унмовсис. А Руч куйлӧ коз пу улын да майшасьӧ: «Ме кӧ тшыг — и тэ тшыг. Менам кӧ горшӧй косьмӧ — и тэнад горшыд косьмӧ. Тэ зэв асныра — и ме зэв асныра! Виччысьла, лэччан коркӧ. Тшыгйӧдчӧмсьыд ӧдйӧ юр вежӧрыд бергӧдчас. Регыд пу вывсьыд усян. Ачыд менам вомӧ веськалан».
Асывнас Урыд водза-водз садьмис. Позсьыс мыччысис, синсӧ тільыштіс. Увлань видзӧдліс да Ручильтӧ аддзис:
— Тэ нӧ тані на, Ручӧ-вокӧ?
— Тані.
— Пукалан?
— Пукала.
— Виччысян?
— Виччыся.
— Но, виччысь, виччысь.
Урыд дыр эз нюжмась. Увйысь увйӧ чеччыштіс, пусянь пуӧ лэбыштіс. Козъя вӧрсӧ да пожӧма ягсӧ — ставсӧ гӧгӧр кытшовтіс. Бара лунтыр коз коль киллис, азыма чӧсмасис. Сэсся нюрдорса раскӧ воис. Вӧрса шорысь сӧстӧм васӧ юыштіс. А рытладорыс, шонді пуксьытӧдз, бӧр гортас воӧдчис. Увлань видзӧдліс да Ручильтӧ аддзис:
— Тэ нӧ тані на, Ручӧ-вокӧ?
А Ручыд тшыгысла да горш косьмӧмысла дзикӧдз эбӧссӧ воштӧма. Ӧдва-ӧдва шыасис:
— Пукала.
— Менӧ виччысян?
— Виччыся.
— Менӧ сёйны кӧсъян?
— Кӧсъя.
— Но, сідзкӧ, пукышт на.
Войнас Ручильлӧн тшыгъялӧмысла весиг кынӧмыс висьмис. Куш рушкунад дыр он кыйӧдчы. Быть лои Ручильлы гортас ветлыны: «Гортӧ ветла, сёйышта-юышта, а сэсся бӧр локта, кольнад лыйсьысьтӧ водзӧ кыйӧда».
Руч мам пиыслы воча уськӧдчис:
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін? Дзикӧдз омӧльтчӧмыд.
— А ме кыйси!
— Кыйсин? А мыйла сэтшӧма омӧльтчӧмыд?
— Эз на шед... Ме сійӧс пу вылӧ йӧршиті.
— Коді нӧ сэтшӧмыс?
— Сэтшӧм тэрыб, визув. Сійӧ ме моз нёль кока жӧ, бӧжыс менлӧн кодь жӧ. Коз пу колльӧн менӧ лыйис. Час, сёйышта-юышта да бара кыйсьыны муна. Дыр меысь оз пышъяв. Пу вылад дыр он ов!
— Мусаӧй тэ менам! Йӧюкӧй тэ менам! Тэ тай Урӧс кыйны кӧсйӧмыд. Сійӧ увйысь увйӧ чеччалӧ, пуысь пуӧ лэбалӧ. Тэнад пу улын кыйӧдчигкості сійӧ став мусӧ и васӧ кытшовтіс. А сёяныд Урыдлӧн пу вылын быдмӧ. Коз пу колльӧн шусьӧ.
— Мыйӧн тай менӧ лыйис?
— Да. Коз пу колльыд Урлӧн чӧсмасянторйыс. А горш косьмӧмтӧ сійӧ и лысваӧн веськӧдас.
— Мамук, а мыйла ми огӧ пу вылын олӧй? Ме эськӧ пу вывсяньыд ылӧдз аддзи, бура эськӧ кыйӧдчи.
— Мусаӧй тэ менам! Йӧюкӧй тэ менам! Ручьясыд оз пу вылын овны. Ручыд абу Ур.
Ставсӧ гӧгӧрвоис Ручиль. Весиг дӧзмис ас вылас.
И ӧнӧдз на, кор Руч да Ур аддзысясны, кыйсьӧм ни ёртасьӧм налӧн оз артмы. Лыяс Урыд Ручтӧ колльӧн да дэльӧдчӧ:
— Но мый, Ручиль? Кор нӧ менӧ сёйнытӧ локтан?
А Руч сӧмын скӧрысла чушъялыштас да бокӧ усйысяс-котӧртас. Гӧгӧрвоӧ: Уртӧ кыйнытӧ некор оз вермы.

Ӧнись дядь. Со и помасис мойдыс. А ӧні вай висьталыштӧй, кажитчис эз тіянлы менам мойдӧмӧй?

Ӧнись дядь ышӧдӧ челядьӧс юасьны-висьтасьны мойдса геройяс йылысь, юксьыны мӧвпъясӧн да ас видзӧдласӧн, велӧдӧ колана ногӧн донъявны мойдса геройяслысь оласногсӧ.

Ӧнись дядь. Молодечьяс! Зэв тай кужӧмӧн да сьӧлӧмсяньныд сёрнитінныд мойд йывсьыс. А гашкӧ, ті и серпасасьны татшӧм жӧ мастерӧсь?
Катша. Рисуйтчынытӧ бара-й кужӧны. А вермасны весиг уртӧ да ручтӧ пластилинысь вӧчны либӧ сёйысь лясӧдны-лапӧдны. Унаысь нин аддзывлі, кыдзи вӧчалӧм чачӧнысӧ воспитательныскӧд ӧтлаын уна рӧма краскаӧн мичмӧдӧны-баситӧны. А аппликациятӧ кутшӧм уна ногӧн вӧчны сяммӧны!
Ӧнись дядь. Уртӧ да ручтӧ позьӧ и коз да пожӧм колльысь вӧчны. Киподтуя мортыдлӧн весиг кольсьыд вӧвлытӧм мича чача артмас. Лӧсьыда думыштӧмӧн позьӧ и ставныдлы ӧтвылысь «Ручпи да Ур» мойд серти ӧти «композиция» вӧчны. (Ас кежас, вомгорулас.) Ак, кутшӧм лӧсьыда шуи! Челядь, босьтӧй паськыд пӧв либӧ картон. Сэсся водзвыв сёрнитчӧй, коді мый кутас вӧчны. Коді — ур, коді —ручпи, коді — коз пу, коді — пожӧм. Кодкӧ, гашкӧ, руч мамсӧ окотитас вӧчны, кодкӧ — эзысь шор, кодкӧ — нитш...
Катша. Катша на мойдад вӧлі да-й. Эн бара вунӧдӧй!
Ӧнись дядь. Коз да пожӧм коль кындзи, «композиция» вӧчӧм вылӧ шогмас и идзас, и кос турун, и чипан кольк да ӧрек кыш, и пилипызь. Энӧ вунӧдӧй вайны гортсьыныд уна рӧма шӧрт, мича тугъяс, дӧраторъяс, югъялысь бумага, гӧнторъяс, изторъяс. Кодкӧ, гашкӧ, и яла, нитш ваяс. Чайта да, зэв бур «ловъя» серпас тіян артмас. А ми сэсся Китш-Котшкӧд гортӧ мӧдӧдчам. Аддзысьлытӧдз, нывкаяс да зонкаяс!
Катша. Челядь, мойдад ӧд катша вӧлі! Эн бара вунӧдӧй вӧчнытӧ! Мӧдысь, Ӧнись дядькӧд волігӧн, мойдчытӧдзыд тіянлы первой «композициянад» ковмас ошйысьыштны. Аддзысьлытӧдз! Сиам тіянлы кыпыд удж!

ВЕЖ ВИДЗ ВЫВТІ МУНА, МУНА, МИЧА ДЗОРИДЗ СЭНІ УНА...

В. А. Савинлӧн «Веж видз вывті муна» кывбурысь.

Мог. Чуйдны челядьӧс казявны гожся видзлысь аслыспӧлӧс мичсӧ. Стӧчмӧдны йӧла турун, купальнича, катшасин да пӧлӧзнича дзоридзьяс йылысь тӧдӧмлун. Вежӧртны, мыйла важ йӧз тадзи дзоридзсӧ нимтылӧмаӧсь. Ышӧдны челядьӧс видзны ас гӧгӧрса вӧр-ва.
Водзвыв удж. Велӧдны челядькӧд С. Поповлысь да П. Чисталевлысь «Катшасин» сьыланкыв.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Нуӧдысь. Видза оланныд, сьӧлӧмшӧръяс, оз тусьяс, миян муса дзолюкъяс! (Нимкодьпырысь.) Со и гожӧм воис!!! Кутшӧм гажа ывлаыс! Гӧгӧр вежӧдӧны пуяс, шӧвк туруныс гажӧдӧ синтӧ! А сынӧдыс кутшӧм чӧскыд кӧра! Дзоридз кӧрсьыс весиг юрыд кольмӧ. Мелі шонді югӧръясыс быттьӧ малалӧны пуяссӧ да видзьяссӧ. Пӧсь шонді югӧр улын ставыс лолалӧ, шыалӧ, сӧвмӧ.
Видзьяс, муяс, вӧр діяс... Быдӧн аслыспӧлӧс рӧмӧн дзоридзалӧ. Уна сикас дзоридзӧн козьналӧ миянӧс гожӧмыд! Со йӧла турун шонді моз восьтӧма ассьыс мича виж чужӧмсӧ. Челядь, вай копыртчам да видзӧдыштам тайӧ быдмӧгсӧ.

Челядь корсьӧны да видзӧдӧны кольквиж юра дзоридзьяссӧ. Видзӧдалігмозыс нуӧдысь висьталӧ С. Городецкийлысь «Йӧла турун» кывбур. Комиӧдіс М. Лебедев.

Йӧла турун

Сэні ю сайын, кӧн вӧр,
А вӧр сайын вӧртӧминыс,
Вижов дзоридз лэптіс юр,
Йӧла турун сылӧн нимыс.

Синмӧ чеччӧ зарни рӧм,
Дзоля шонді кодь юр сылӧн,
Быттьӧ баситыштӧм чӧрс,
Корйыс чургӧдчӧма вылӧ.

Нуӧдысь. Шӧвктугъяс, сёшайтъяс, видзӧдлӧй гӧгӧрбок. Аддзанныд, сэн и тан быдмӧны еджыд гӧна пушыд гадьяс. Пӧльыштас кӧ ёнджыка тӧвруыс, разі-пели лэбзясны дзоридз гӧнъясыс. А сэсся парашют моз пуксясны муас. Коді висьталас, кутшӧм дзоридз тайӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Стӧча ті висьталінныд, молодечьяс. Тайӧ ӧд йӧла турун жӧ, сӧмын сёрджык кадся. И та йылысь ме бара висьтала кывбур.

Мыйла, йӧла турун,
Уна платтьӧ вуран:
Первой вижӧс новлан,
Сэсся еджыд овлан?
Гӧн кодь кокни, небыд —
Пӧльышта кӧ — лэбан.

Е. Серова серти

Нуӧдысь тшӧктӧ челядьӧс пӧльыштны еджыд гӧна быдмӧгсӧ, а сэсся кыйӧдны, кодлӧн парашютыс вылӧджык качлас, кодлӧн — ылӧджык лэбзяс.

Нуӧдысь. А ӧні муныштам водзӧ. Со, видзӧдлӧй, кольквиж посньыдик дзоридзьяснас ошйысигмоз сулалӧны-копрасьӧны мичаник быдмӧгъяс. Коді тайӧ дзоридзыслысь нимсӧ тӧдӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Молодечьяс. Тайӧ дзоридзсӧ коми йӧз важысянь нин купальничаӧн шуӧны. Кодсюрӧ сійӧс пывсян купальничаӧн шулывлӧ. Гожся Иван лунӧ тайӧ дзоридзсӧ нетшкӧны да тэчӧны пывсян корӧсьӧ. Татшӧм корӧсьнас пывсьӧмыс пӧ сетӧ дзоньвидзалун, содтӧ вын-эбӧс. Челядь, вай и тайӧ быдмӧгсӧ копыртчӧмӧн видзӧдыштам. Видзӧдігмозыс кывзам Александр Лужиковлысь купальнича лунлы сиӧм кывбур.

Купальнича лунӧ
Кыддза раскӧ муна.
Небыд корӧсь вая.
Мамӧ тэчас найӧс,
Пукта купальнича —
Корӧсь лоӧ мича.
Батьӧ пывсян ломтас —
Рытнас лысьӧм шонтам.
Сэсся зэв нин сёрӧн
Лэччам Эжва дорӧ.
Корӧсьяссӧ — юӧ,
Медым ваыс нуӧ!

Челядь видзӧдалӧны купальнича дзоридзсӧ. Нуӧдысь вермас висьтавны, мый рочӧн тайӧ дзоридзсӧ шуӧны «лютик едкий».

Нуӧдысь. Видзӧдлӧй, челядь, со эстӧн, веськыдвылас, тыдыштӧ вӧрса эрд. Вай ветламӧй сэтчань. (Мунігмозныс челядь казялӧны катшасин дзоридзьяс. Нуӧдысь ышӧдӧ видзӧдавны дзоридзьяссӧ.) Паськыда восьтӧма синсӧ тайӧ дзоридзыс. Дзоридз шӧрас виж гӧгыль, дзик асъя шонді кодь. Син бордъясыс еджыдысь еджыдӧсь. Сулалӧ тайӧ дзоридзыс да нимкодясьӧ лун югыднас. Челядь, коді тӧдӧ тайӧ быдмӧгыслысь нимсӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Молодечьяс. Тӧдінныд. Тайӧ — катшасин. Кодсюрӧ чайтӧны, мый дзоридз нимыс артмӧма «катша» да «син» кывъясысь. Тайӧ пӧ абу тадзи. Вӧлӧмкӧ, «катша» кывйыс индӧ дзоридзыслӧн рӧм вылас. Сідзкӧ, катшасин дзоридз ним артмӧма абу лэбач ним серти, а рӧм серти. Гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧ кыдзи еджыд синма дзоридз.
Катшасин дзоридз — миян войвыв мулӧн мичыс. Быд коми мортлы тӧдса «Катшасинъяс» сьыланкыв. Тайӧ сьыланкывсӧ лӧсьӧдісны Серафим Попов да Александр Осипов, зэв нималана йӧз. Кывзӧй, ме сьыла тайӧ сьыланкывсӧ.

Коркӧ узьланныд он, катшасинъяс,
Мыйла восьсаӧсь пыр тіян синъяс?
Менӧ пыр сӧмын ті дінӧ нуӧ,
Лыдтӧм дзоридзӧн тыр Коми муӧ.
Катшасинъяс,
Катшасинъяс,
Мыйла восьсаӧсь пыр тіян синъяс?

Эмӧсь лунвылын мичаджык муяс,
Сэні кывтӧны визувджык юяс.
Сӧмын мыйлакӧ пыр медся матыс
Эзысь лысваӧн дзирдалысь асыв.
Катшасинъяс,
Катшасинъяс,
Мыйла восьсаӧсь пыр тіян синъяс?

Уна сьыланкыв татысь ми кывлім,
Кодӧс сиӧны радейтан нывлы.
Ловъя дзоридзысь мый бурыс сюрӧ
Сылы пуктыны кудриа юрӧ?
Катшасинъяс,
Катшасинъяс,
Мыйла восьсаӧсь пыр тіян синъяс?

Нуӧдысь. Ме аддза да, тіянлы зэв ёна кажитчис катшасинъяс йылысь сьыланкывйыс. Вай ми ставӧн ӧтлаын шыӧдчам тайӧ дзоридзьяс дорас сьылана кывъясӧн:

Катшасинъяс,
Катшасинъяс,
Мыйла восьсаӧсь пыр тіян синъяс?

Нуӧдысь ышӧдӧ челядьӧс ӧтлаын да ӧткӧн-ӧткӧн сьывны тайӧ кывъяссӧ.

Нуӧдысь. Челядь, а ӧні вай тайӧ туйӧдыс мӧдӧдчам гортлань. Мунігмоз ми кежавлам колхоз муяс вылӧ.

Ставӧн мунӧны гортлань. Мунігмозныс сувтӧны му дорӧ, кытчӧ кӧдзӧма анькытш сора зӧр. Нуӧдысь чуйдӧдӧ челядьӧс, мый туй пӧлӧныс, му дор гӧгӧрӧдыс быдмӧны зэв мича лӧз дзоридзьяс.

Нуӧдысь. Сьӧлӧмшӧръяс, висьталӧй, мый кӧдзӧма тайӧ му вылас, мый тані быдмӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Молодечьяс! Тӧдінныд. Тайӧ анькытш сора зӧр. Ми ставным казялім, мый му гӧгӧрыс, доръясас, быдмӧны лӧз дзоридзьяс. Коді тӧдӧ тайӧ дзоридз нимсӧ? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Кодкӧ шуис «василёк», кодкӧ шуис «пӧлӧзнича». А меным окота стӧчмӧдыштны, мый «василёкыс» тайӧ рочӧн, а «пӧлӧзничаыс» — комиӧн. Челядь, вай копыртчам да видзӧдыштам тайӧ дзоридзьяссӧ, а сэсся висьталам, кутшӧм сылӧн заыс, кутшӧмӧсь коръясыс, кутшӧм дзоридзыс. (Челядьлӧн воча кывъяс.)
Нуӧдысь. Челядь, а ті кӧсъянныд тӧдны, мыйла тайӧ дзоридзсӧ комияс «пӧлӧзничаӧн» шуӧны? Кывзӧй. Тайӧ дзоридзыс пырджык сю пӧвстын быдмывлӧма. А водзті сютӧ ёна кӧдзлывлӧмаӧсь. Сю дзоридзалігас оз позь, вӧлӧмкӧ, шутьлявны, ворсны музыка инструментъясӧн. Оз, вӧлӧмкӧ, позь пеславны кӧлуй да пожъявны сійӧс юын. Йӧзыс чайтлӧмаӧсь, мый сюсӧ кодкӧ видзӧ. Чайтлӧмаӧсь, мый тайӧ том нывбаба. Сійӧ турунвиж платтьӧа, идзас кӧма. И юрсиыс сылӧн, дерт жӧ, идзас рӧма. А синмыс сылӧн шензьӧдана мича — енэж кодь лӧз, дзик тайӧ дзоридзыс кодь. Чайтлӧмаӧсь, мый тайӧ нывбабаыс кыйӧдӧ-дӧзьӧритӧ быдмысь сюсӧ. Уна ним сетлӧмаӧсь сю видзысьыдлы. Рочьяс шулӧмаӧсь сійӧс «полудницаӧн». «Полудница» кывсьыс пӧ и артмӧма «пӧлӧзнича» кывйыд.
Комиын тайӧ дзоридзсӧ уна ногӧн шулӧмаӧсь: «пӧлудь», «пӧлудь айка», «луншӧрика-обороника», «сю пӧлудь». Меным зэв ёна воӧны сьӧлӧм вылӧ татшӧм нимъяс: «сю баба», «сю паладь», «буруллю баб». Ичӧт дырйи ми, челядь чукӧр, эг лысьтлӧй талявны сютӧ, «буруллю бабысь» повлім. Со кутшӧм шензьӧдана тайӧ дзоридз нимыс.

Нуӧдысь ышӧдӧ челядьӧс ветлӧдлыны-котралыштны анькытш му гӧгӧр да видзаасьны пӧлӧзнича дзоридзьяскӧд. Водзвыв ӧлӧдӧ дзоридз нетшкӧмысь.

Нуӧдысь. Челядь, сьӧлӧмшӧръяс, чукӧртчӧй ставныд ме гӧгӧр. Вай кутчысямӧй ки на ки да сувтам кытшӧ. «Хороводасьыштам». Меным окота сьывны пӧлӧзнича йылысь сьыланкыв. Тайӧ сьыланкывсӧ лӧсьӧдіс нималана коми композитор Лидия Чувъюрова. Коді кужӧ, сьылӧй мекӧд ӧтлаын:

Эжва пӧлӧн пӧлӧзнича,
Эжва пӧлӧн пӧлӧзнича,
Мича-мича пӧлӧзнича,
Мича пӧлӧзнича.

Пӧлӧзничасӧ ме ӧкта,
Пӧлӧзничасӧ ме ӧкта,
Мича юркытш сыысь кыа,
Мича юркытш кыа.

Нуӧдысь челядькӧд ӧтлаын кытшӧн ветлӧдлігмоз сьылӧны пӧлӧзнича йылысь.

Нуӧдысь. Оз тусьяс, висьталӧй, уна абу пӧлӧзнича дзоридзыс? (Челядьлӧн воча кывъяс.) Бур, мый ті казялӧмныд — пӧлӧзничаыд абу уна. Водзті, коркӧ важӧн, Коми муад сютӧ ёна вӧдитлӧмаӧсь. Пӧлӧзнича дзоридзыд сю пиад вывті уна быдмывлӧма. Сэки сійӧс ёг турунӧн лыддьывлӧмаӧсь. Тайӧ дзоридзсӧ нетшкӧмысь ныв-зонтӧ абу ӧлӧдлӧмаӧсь. Мича и юркытш нывкаяс пӧлӧзнича-василёксьыд кылывлӧмаӧсь. А тіянлы окота абу нетшкыны дзоридзсӧ да юркытш кыны? (Челядьлӧн воча кывъяс.)
Нуӧдысь. Аттьӧ, мый гӧгӧрвоӧмныд — пӧлӧзничатӧ оз ков нетшкыны! Сэтшӧм этшаник нин сійӧ кольӧма! Быдӧн кӧ ӧтиӧн нетшыштанныд, весиг ӧти юркытш вылӧ оз тырмы. Йӧзыд казялӧмаӧсь, мый бӧръя воясӧ миян Му вылын вывті ёна чиніс уна сикас быдмӧг да дзоридзлӧн лыдыс. Сідзкӧ, мед быдмасны-дзоридзаласны тайӧ син гажӧдысь быдмӧгъясыс. Мед радласны налы мазіяс да бобувъяс. Мед лэбаласны дзоридзысь дзоридзӧ да вӧчасны ассьыныс быд лунъя уджсӧ. А ми тіянкӧд мӧдӧдчам гортлань. Видза колянныд, вӧрса эрдъяс, видзьяс да муяс, ыбъяс да шоръяс!

Детсадйын содтӧд позьӧ кывзыны «Художественная литература» фонохрестоматияысь Степан Раевскийлысь «Мулӧн мич» висьт.

ЧЕЛЯДЬЛЫ СОДТӦД ЛЫДДЬӦМ ВЫЛӦ

ПӦЛӦЗНИЧА

В. Лодыгин

Чужан муын аттӧ мича
Ӧти дзоридз — пӧлӧзнича:
Зэрӧн мыссьӧм енэж рӧма,
Кыдзи Енмыс мӧвпыштӧма.

Абу нюрын, абу вӧрын,
Сійӧ ойдлан видзьяс шӧрын,
Синъяс улын, Эжва дорын,
Шондіувса олан горын,
Нывлӧн юрын, зонлӧн киын,
Весиг кодзулыслӧн биын.

Коми муыс сійӧн мича,
Мый эм дзоридз пӧлӧзнича:
Зэрӧн мыссьӧм енэж рӧма,
Кыдзи Енмыс мӧвпыштӧма.

ВИДЗ ВЫВТІ

В. Лыткин

Видз вывті мунігӧн дзоридз ме аддзывлі —
Вылӧ зэв лэптӧма кельыдгӧрд юрсӧ,
Шонді кодь синъяснас ворсӧ,
Сьӧлӧмӧ меліа горзӧ, —
Вӧзйӧ мем шоныдсӧ... Быдсяма бурсӧ...
Видз вывті мунігӧн дзоридз ме аддзывлі.
Йӧзыс сэн жуӧны,
Дзоридзлы шуӧны:
«Козьнав тэ мичлунтӧ меным,
Видз вывтӧ эновт!..»
Ыліті кытшовті сэк,
Дзоридзтӧ эг вӧрзьӧд, эг.

СЬӦЛӦМ БЕРДӦДЗ СТАВЫС ИНМӦ

А. Мишарина

Пач ломзьӧдны
Эм на сартас.
Меным еджыд
Кыддзыс жаль.
Кыдз нӧ
Черӧн-пуртӧн варта?
Сылӧн доймас ӧд
Быд чаль.

И ог ӧкты
Катшасинъяс.
Нетшкӧм дзоридз
Мен оз ков.
Сьӧлӧм бердӧдз
Ставыс инмӧ.
Мен и быдмӧг —
Ловъя лов.
Енмӧн сетӧм
Олӧм олас
Мед быд пу
И турун сі.
Вӧрӧ, видз вылӧ
Кор вола,
Некор, некодӧс
Ог ви.

НӦДКЫВЪЯС:

Видзьяс вылын лун и вой
Сулалӧны уна чой.
Синкым налӧн — еджыд,
Синъяс вижӧсь сэтшӧм.
(Катшасинъяс)

Дзормис дзоридз — овлӧ-й сідз —
Зарни рӧма вӧлі,
Сылӧн тӧщӧ еджыд идз:
Чеган — петас йӧлыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд вильыш тӧв
Вильшасьыштны воліс:
Дзоридз быттьӧ эз и вӧв —
Иддзыс сӧмын колис.
(Йӧла турун)

ЭЖВА ДОРСА ВИДЗ

Кывъясыс В. Лодыгинлӧн
Шыладыс В. Гущинлӧн

Ньӧжмыда, вежӧртӧмӧн

Уна, уна дзоридза
Эжва дорса видз.
Локті берег дорӧдзыс
Видзӧдлыны мич.
Уна купальничаыс
Тырыс мылӧдвуж,
Тырыс катшасинъясыс —
Бӧрйыны он куж.
Лӧза-вижа биторъяс
Ӧзталӧма видз.
Нуа гортӧ китырым
Чужан мулысь мич.
Воськовъясӧс шыльӧдӧ
Надзӧникӧн ю.
Морӧс пытшкӧ ыльӧбӧн
Пырӧ шоныд ру.

ВӦЧАМ ЛЭБАЧЬЯСЛЫ ПОЗ

Мог. Тӧдмӧдны челядьӧс чужан муын олысь лэбачьяслӧн оласногӧн. Ышӧдны тӧждысьны тӧвйысь лэбачьяс вӧсна. Чуйдыны колана ногӧн вӧчны лэбач поз.
Коланатор: ва стӧкан, магнитофон, «Музыка в коми детском саду» фонохрестоматияысь В. Лодыгинлӧн да И. Латкиналӧн «Жонь» сьыланкыв.
Ворсысьяс: нуӧдысь, Китш-Котш нима катша, детсадса челядь.

ЗАНЯТИЕ НУӦДАННОГ

Нуӧдысь. Видза оланныд, менам юмов тусьяс!
Катша (кашкигтырйи, тэрыба). Китш-котш! Уф-ф! Ой! Удиті! Пышйи!
Нуӧдысь (чуймӧмӧн). Катша? Мый нӧ лои?
Катша. Вай, вай ӧдйӧджык... Ва ли мый ли юышта... Гашкӧ, ас садьӧ воа!
Нуӧдысь (тӧждысьӧмӧн). Часлы, часлы, донаӧй. Дзик пыр, Китш-Котш.
Челядь вайӧны ва стӧкан.
Нуӧдысь. На, на, муса лэбачӧй, юышт.
Катша (тэрыба, мыкталігмоз). Вай! (Юӧ ва.) Уф!.. Кывтыдсянь лэба... А мый керсьӧ! Мый вӧчсьӧ вӧльнӧй свет вылас! Кутшӧмкӧ... (скӧрысла весиг мыкталӧ) збой... кыв тӧдтӧм детинаяс... лэбачьяслы... изйӧн лыйлісны! Меным весиг тшӧтш инмис и.
Нуӧдысь (жалитӧмпырысь). Нолтӧ, ёна доймин? Вай видзӧдла тэнсьыд гӧгӧрбок. (Видлалӧ Катшаӧс.) Да-а-а! Лёк юӧр тай тэ вайин миянлы.
Катша. Ме тай шуа: оз али мый гӧгӧрвоны, мый лэбачьясыд — ловъя ловъяс. Найӧ тшӧтш жӧ кӧсйӧны овны-красуйтчыны му вылад. Ми тай нӧ, кӧть и ёсь ныраӧсь, морттӧ огӧ кокалӧй.
Нуӧдысь (жалитӧмпырысь). Да, Катша, лёк йӧз шӧрӧ веськавлӧмыд тэ талун. Меным весиг яндзим на понда. Но тані тэныд повны нинӧмысь: миян став дзолюкыс — тэнад бур ёрт. Сідз ӧд, шӧвктугъяс? (Сьӧлӧм сетӧмӧн.) Да и лёк йӧз дорсьыд бур йӧзыд му вылас, ме чайта да, унджык. Воддза вежалуннас на ме аддзылі зэв шань йӧзӧс — батя-ныла, буракӧ, вӧлісны. Нывкаыс пышкайяслы вӧлі нянь торпыриг шыблалӧ да батьыслы мыйкӧ висьталӧ. Ме весиг сувтыштлі да кывзысьышті.
Катша (эскытӧмпырысь). Но и мый йылысь найӧ варовитісны?
Нуӧдысь. Мый нӧ пӧ йӧюкъясыд полӧны меысь, — юаліс нывка батьыслысь.
Катша. А коді вӧлі сыысь полӧ?
Нуӧдысь. Пышкайясыс. «Мыйла нӧ найӧ лэбзьӧны ме дорысь? — гӧгӧрвотӧма чуймаліс нывка. — Ме ӧд найӧс некор на эг ӧбӧдитлы.» А ме ачым сулала да мӧвпала: «Збыльысь, мыйла полӧны?» Веськыда кӧ шуны, ме некор эг и думыштчывлы та йылысь — полӧны кӧ и полӧны. Лэбачьясыд лэбачьяс и эм. Нывкаыс кӧсйӧ вердыштны тшыг пышкайяссӧ, а найӧ разі-пели пышйӧны.
Катша. Пышъясны, дерт. Код тӧдас, нянь тэныд шыбитасны али из.
Нуӧдысь. Вот батьыс и вочавидзис нылыслы:
— Ми мыжаӧсь. Ставным-ставным. Ӧтияс — сы вӧсна, мый век дойдалӧны лэбачьяссӧ, мӧдъяс — сы вӧсна, мый лэдзӧны дойднысӧ.
— Но мыйла нӧ найӧс дойдавнысӧ? — жалитіс лэбачьяссӧ нывка. — Ӧд найӧ сэтшӧм ичӧтикӧсь...
— Тэ сетав, сетав налы нянь торпыригтӧ. А пышкайясыд асьныс гӧгӧрвоасны, мый тэ налы ёрт.
— Тэ чайтан, найӧ гӧгӧрвоасны? — эскытӧг юаліс нывка.
— Гӧгӧрвоасны, дерт. Гӧгӧрвоӧны тай пышйынытӧ, кор изнад лыйлӧны.
Катша (эскӧмпырысь). Пышкайясыс гӧгӧрвоисны нывкатӧ?
Нуӧдысь. Гӧгӧрвоисны, дерт. Унаысь на бергӧдчывлі да видзӧдлі: пышкайяс азыма кокасисны-чӧсмасисны.
Катша (ышловзьӧмӧн). Да-а-а! Став йӧзыс кӧ эськӧ татшӧмӧсь вӧліны!
Нуӧдысь. Кутам эскыны, Китш-Котш, сӧмын бурӧ. Со, видзӧдлы ӧшиняс. Орчча детсадса зонпосни тулыснас нин ӧшӧдлісны лэбач поз. Сідзкӧ, и найӧ тӧждысьӧны тэ коддьӧмыс вӧсна. (Жугыля.) Сӧмын тай некод на сэтчӧ мыйлакӧ эз овмӧдчы. Гӧгӧрвонысӧ ог вермы.
Катша (збодера). Час, дзик пыр и тӧдмала. Бӧра-водз и лэбыштла! Дзик ставсӧ тӧдмала да сэсся висьтала!
Нуӧдысь. Лэбзьывлы, лэбзьывлы, Китш-Котш! А ми сэк кості дзолюкъяскӧд кывзыштам жонь йылысь сьыланкыв.

Фонохрестоматияысь челядь кывзӧны В. Лодыгинлысь да И. Латкиналысь «Жонь» сьыланкыв.

Катша (тэрыба). Всё, тӧдмалі! Тӧдмалі! Сійӧ лэбач позъяд некод на абу овмӧдчӧма!
Нуӧдысь (чуймӧмӧн). А мыйла нӧ? Абу артмӧма али мый? Челядь тай нӧ зэв сьӧлӧмсяньныс зілисны-уджалісны...
Катша (тшапа). Вӧчнытӧ ӧд кужны на колӧ! А найӧ позйӧ пыран розьсӧ сэтшӧм улӧ писькӧдӧмаӧсь. Да и ачыс позйыс вывті ичӧт артмӧма.
Нуӧдысь. Вот тай мыйла, сідзкӧ, позъяс некод оз овмӧдчы! Катша, вай тэ висьтав дзолюкъясыдлы, кыдзи колӧ туяна ногӧн ябыр позсӧ вӧчны. Арнад ӧд позьӧ жӧ лэбач позтӧ вӧчны да ӧшлыны.
Катша (збодера). Да, да! Ме окотапырысь юксьышта тіянкӧд аслам тӧдӧмлунъясӧн! Пыран розьсӧ колӧ вӧчны вылӧджык. Да сэсся оз ков сійӧс сэтшӧм ыджыда писькӧдны. Ыджыд розяд ӧд весиг кань вермас пырны, югыд бугыльнас!
Нуӧдысь. Вермас, дерт! Он и тӧдлы, лэчыд гыжъя лапасӧ сюяс.
Катша. Сэсся позсӧ вывті бӧрӧ чатӧртӧмӧн ӧшӧдӧмаӧсь. Татшӧм чатӧра позсьыд ӧд весиг петнысӧ сьӧкыд. Да! Муртса эг вунӧд висьтавнысӧ: позъяс сэтшӧм уна тшельыс. А ми вокыд оз радейт, кор поз пытшкад тӧв шутьлялӧ. Да! Муртса эг вунӧд! Позсӧ ӧд пытшкӧссяньыс оз ков вӧлі стружитны. Пӧвйыс эськӧ мед сарӧга вӧлі. Шыльыд-мольыд позсьыд лэбачыдлы сьӧкыд лэбзьынысӧ. Водз стенсӧ весиг тшупӧдалыштны на позьӧ. Вот, кутшӧм дыр висьталі! Дзик учительница моз!
Нуӧдысь. Да-а, Китш-Котш, унатор и висьталін. Катша (тшапа). Висьталі, дерт. Ме ӧд ачым лэбач! Нӧшта на час висьтала дай. Ныраныд тшупӧй водзӧ вылӧ! Подувсӧ колӧ сюйны-пуктыны поз пытшкӧссяньыс, а оз ортсысяньыс. Тувъявнысӧ колӧ сӧмын ортсысяньыс. А мичмӧдӧм ради позьӧ весиг турунвиж краскаӧн позсӧ краситны. А краскаыд кӧ абу, позьӧ весиг муӧн мавтны. Вот тадзи! Уф-ф! Бара на зэв унатор висьталі!
Нуӧдысь. Аттьӧ, Катша, висьталӧмсьыд! А, гашкӧ, ми дзолюкъяскӧд дзик пыр жӧ петам да ӧтвылысь вӧчам позсӧ выльысь. Зэв бура поз вӧчӧм йывсьыд висьталін да, чайта, бура жӧ и артмас!
Катша. Локтӧй, локтӧй ставныд, ябыр поз вӧчамӧй. Ура-а-а!

Челядь петӧны да ставныс ӧтвылысь вӧчӧны лэбач поз.

ЛИТЕРАТУРА

• «Би кинь» журналъяс.
• «Коми му» да «Йӧлӧга» газетъяс.
• Молодова Л. П. Игровые экологические занятия с детьми. — Минск: «Асар», 1996.
• Я познаю мир: Животные: Детская энциклопедия / Сост. П. Р. Ляхов, — М.: ООО «Издательство АСТ», 1999.
• Я познаю мир: Растения: Детская энциклопедия / Сост. Л. А. Багрова. — М.: ООО «Издательство АСТ», 1999.

ЮРИНДАЛЫСЬ

Водзкыв .... 3
Ганс Христиан Андерсенлӧн «Коз» мойд серти занятие-ворсӧм .... 5
Михаил Пляцковскийлӧн «Кутшӧм овлӧ тӧв?» мойд серти занятие-ворсӧм .... 14
Кӧчкӧд «Радиоысь» ворсӧм .... 18
Сьӧд ракаяс воисны .... 29
Коми муӧ воӧ тулыс .... 33
Ошпикӧд аддзысьлӧм .... 39
Н. Подлесовалӧн «Морков» висьт серти занятие-ворсӧм .... 46
Видза олан, еджыд кока кыддзӧй! .... 49
«Ручпи да ур» мойд серти занятие .... 60
Веж видз вывті муна, муна, мича дзоридз сэні уна... .... 67
Вӧчам лэбачьяслы поз .... 76
Литература .... 79