Г. И. ВАТАМАНОВА, Ж. Г. СИЗЕВА, Е. Н. ЯРОШЕНКО
КОМИ КЫВ
5 класса челядьлы комиӧн сёрнитны
велӧдчан небӧг
Вынсьӧдіс
Коми Республикаса йӧзӧс велӧдан
министерство
Мӧд петас
Сыктывкар
2013
ББК 81.2 Коми
В 21
Велӧдчан небӧгсӧ дасьтӧма Коми Республикаса велӧдчӧм сӧвмӧдан институтын
Наука боксянь отсӧг сетіс А. Н. Карманова — КРИРО-ын велӧдчан небӧгъяс дасьтан шӧринса научнӧй сотрудник
Велӧдчан небӧгсӧ серпасаліс В. А. Клейман
Ватаманова Г. И., Сизева Ж. Г., Ярошенко Е. Н.
В 21 Коми кыв: 5-ӧд класса челядьлы комиӧн сёрнитны велӧдчан небӧг. Мӧд петас. — Сыктывкар: ООО «Анбур», 2013. — 96 л.б.
ІSBN 978-5-91669-102-3
© Ватаманова Г. И., Сизева Ж. Г., Ярошенко Е. Н., 2009
© ООО «Анбур», 2009
© Ватаманова Г. И., Сизева Ж. Г., Ярошенко Е. Н., 2013
© ООО «Анбур», 2013
ОТСАСЯН ПАСЪЯС
— сёрнитам
— тӧдмав
— кыввор
— синоним
— велӧд наизусьт
— вӧчам содтӧд удж
— грамматика тема
— выль тема
— кыв артмӧм
— босьт тӧд вылад
— шусьӧг
— гортса удж
— вочавидз юалӧм вылӧ
ГРАММАТИКА ТЕРМИНЪЯС
вопросительное юалан
глагол кадакыв
местоимение нимвежтас
наречие урчитан кыв
образование артманног
определённо-притяжательные суффиксы индан-асалан суффиксъяс
падеж вежлӧг
побудительное чуксалан
повествовательное юӧртан
подлежащее подувпас
послелог кывбӧр
правописание гижанног
предложение сёрникузя
прилагательное кывберд
сказуемое юӧрпас
склонение вежлалӧм
союз кывйитӧд
существительное эмакыв
уменьшительно-ласкательные суффиксы лелькуйтан-ичӧтмӧдан суффиксъяс
фразеологизм зумыд кывтэчас
частица кывтор
числительное лыдакыв
ВЫЛЬ ВЕЛӦДЧАН ВО
Чолӧм, школа!
51 удж. Мичаа лыддьы кывбурсӧ.
Выль велӧдчан во.
...Эз узьсьы тай мен
Талун асывнас дырсӧ,
Водз чеччи да сумкаӧ
Кутчыси пыр.
А шондіыс вӧр сайысь
Мыччӧ на нырсӧ.
Мам шуӧ, мый
Школаӧ мунтӧдз на дыр.
И кыдз татшӧм асылӧ
Узьны мен позьӧ,
Ӧд школаысь сэтшӧма
Бырӧма гаж!
И важӧн нин дасьтӧма
Менам бур козин —
Зэв мича яр дзоридзьяс —
Гажӧдны класс.
А. Мишарина
1. Кыдзи гӧгӧрвоан кывбурысь кывъяс: «Ӧд школаысь сэтшӧма бырӧма гаж»?
2. Бырис-ӧ тэнад гажыд школаысь?
3. Мый тэ дасьтін школаӧ мунны?
2 удж.
— Видза олан, ... !
— Видза олан, ... !
— Кыдзи шойччин?
— Ме шойччи бура, ветлі саридз дорӧ. А тэ кӧні вӧлін?
— Ме вӧлі пӧч ордын сиктын.
— Ме велӧдча витӧд классын нин.
— Ме велӧдча нёльӧд классын на. А тэныд кымын арӧс?
— Меным тырис 11 арӧс. Ме тэысь ыджыдджык.
— Бура велӧдчы! Аддзысьлам на.
3 удж. Лӧсьӧд сёрникузяяс.
Талун, лун, медводдза, велӧдчан.
Выль, челядь, велӧдчан воӧн!
Мый, тэ, вайин, сьӧрсьыд?
Челядь, велӧдысьӧс, сюся, кывзӧй!
МЕ ВИТӦД КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬ
артасьны — считать
классӧн веськӧдлысь — классный руководитель
аслад — твой
вартчыны — плавать
кывзысьны — слушаться
велӧдчан вежӧс — кабинет
кыпыд — уютный
мичмӧдны — украшать
вермасьӧм — вольная борьба
отсасьны — помогать
пелькӧдны — убирать, прибирать
виччысьны — ждать
вуграсьны — рыбачить, ловить рыбу
сӧстӧм — чистый
тӧждысьны — заботиться, беспокоиться
вуджӧдчыны — переводить
донъялан пас — отметка
тувъясьны — забивать
киськавны — поливать
чышкыны — вытирать
шӧрин — центр
ЭМАКЫВ.
ИМЯ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОЕ
Эмакыв — асшӧр кывсикас, коді петкӧдлӧ предмет, вочавидзӧ коді? да мый? юалӧмъяс вылӧ, вежласьӧ падежъяс (вежлӧгъяс) серти.
Ина вежлӧгъяс — Местные падежи:
Ина
мыйын?
-ын
в чём?
Пыран
мыйӧ?
-ӧ
во что?
Петан
мыйысь? -ысь
из чего?
-ӧ
-ысь
-ын
школаӧ
школаысь
школаын
гортӧ
гортысь
гортын
Пример вылӧ : керкаӧ, керкаысь, керкаын.
4 удж. Серпасъяс серти лӧсьӧд сёрникузяяс.
-ӧ
-ын
-ысь
5 удж. Содты лӧсялана падеж суффиксъяс.
Со бара ми локтім школа... . Тані кыпыд да сӧстӧм. Классӧн веськӧдлысьным нуӧдіс миянӧс класс... . Сэні пызанъясыс турунвиж рӧмаӧсь, а улӧсъясыс кольквижӧсь. Стен... ӧшалӧ дӧска, сы вылын серпасъяс да уна рӧма коръяс. Классӧ мичмӧдӧны дзоридзьяс. Ставыс выль, мича, югыд.
Миянӧс зэв ёна виччысьӧмаӧсь.
6 удж. Сетӧм кадакывъясӧн висьтав аслад класс йывсьыд.
Шуны, велӧдчыны, велӧдны, кывзысьны, пелькӧдны, киськавны, чышкыны, ёртасьны, тӧждысьны, отсасьны, радейтны.
7 удж. Лыддьы текстсӧ. Лӧсьӧд юалӧмъяс.
Менам нимӧй Миша. Меным дас ӧти арӧс. Ме велӧдча витӧд классын. Миян классӧн веськӧдлысь — Елена Ивановна. Меным кажитчӧ велӧдны коми кыв, роч литература да история. А медся радейтана урок — физкультура. Урокъяс бӧрын ме ветла спортивнӧй шӧринӧ вермасьӧм секцияӧ. Вежоннас ӧтчыд вартча бассейнын. Радейта ворсны компьютерӧн. Менам уна ёрт. Шойччан лунъясӧ ми ветлам вуграсьны, ворсам мачӧн.
8 удж. Лӧсьӧд ас йывсьыд висьт воддза текст серти.
9 удж. Уджалӧй кыкӧн. Пыртӧй сёрниӧ отсӧг вылӧ сетӧм юалӧмъяс.
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Кымын арӧс тэныд?
Кутшӧм классын тэ велӧдчан?
Кыдзи шуӧны классӧн веськӧдлысьтӧ?
Кутшӧм предметъяс тэныд кажитчӧ велӧдны?
Кутшӧм кружокӧ, секцияӧ ветлан?
Мый радейтан вӧчны прӧст кадӧ да шойччан лунӧ?
10 удж. Висьтав аслад ёрт йылысь сетӧм план серти.
1. Кыдзи шуӧны ёрттӧ?
2. Кымын сылы арӧс?
3. Кутшӧм классын сійӧ велӧдчӧ?
4. Кутшӧм предмет сылы кажитчӧ велӧдны?
5. Мый сійӧ вӧчӧ прӧст кадӧ?
Лыддьы. Вуджӧд да вайӧд лӧсялана роч нӧдкывъяс.
Ваясны рок — кӧть кымын морт панясьӧ, оз и чинлы.
Коктӧм, а ӧтарӧ мунӧ.
Еджыд луд вылын сьӧд ыжъяс йирсьӧны.
УРОК ДА ПЕРЕМЕНА
вермасьны — бороться
вурсьыны — шить
дасьтысьны — готовиться
коллявны — проводить
пажнайтны — обедать
прӧст кад — свободное время
пусьыны — варить
разӧдны — раздать
серпасасьны — рисовать
сёянін — столовая
тӧдмавны — узнать
КАДАКЫВ. КЫВПОД
ГЛАГОЛ. ИНФИНИТИВ
Кывпод — кадакывлӧн вежласьтӧм форма.
-ны — инфинитивлӧн суффикс.
Пример выл ӧ : артасьны, лыддьысьны.
11 удж. Урок лыддьӧг. Аддзы колана урок ним роч кыв вылын.
Выльлун.
Коми кыв
Труд
Роч кыв
Русский язык
Артасян урок
Природоведение
Серпасасян урок
Коми язык
Вӧр-ва урок
Математика
Удж урок
Изобразительное искусство
1. Кутшӧм урокъяс эмӧсь выльлунӧ?
2. Кутшӧм урокъяс тіян нӧшта эмӧсь?
3. Кутшӧм урок эм быд лун?
4. Кутшӧм урок вежоннас ӧтчыд?
Лӧсьӧд урок лыддьӧг воторник кежлӧ.
12 удж. Корсь пӧвсӧ. Лӧсьӧд сёрникузяяс ас йывсьыд.
гижны
пусьыны
вуджӧдчыны
сёрнитны
котравны
тувъясьны
артасьны
чеччавны
математика
роч кыв
коми кыв
удж урок
физкультура
1. Кутшӧм урокъяс тіян эмӧсь?
2. Мый ті сэні вӧчанныд?
3 удж. Лыддьы текстсӧ. Аддзы кадакывъяссӧ да гиж кывпод формаын.
Кодӧн ме лоа.
Быд мортлӧн ичӧтсяньыс эм кӧсйӧм. Ӧні ме велӧдча витӧд классын. Радейта литература урок. Менам бура артмӧны ас гижӧдъяс. Прӧст кадӧ лыддя мойдъяс да серпасала найӧс. Кор ме помала школа, муна велӧдчыны университетӧ. Гашкӧ, ме лоа журналистӧн.
14 удж. Бӧрйы кадакывъяс. Кутшӧм урок вылын мый позьӧ вӧчны?
Урок вылын позьӧ
лыддьысьны
сьывны
вермасьны
чеччавны
вурсьыны
кывзыны
серпасасьны
котравны
гижны
сёрнитны
лыддьыны кывбур
тувъясьны
артасьны
вуджӧдчыны
Лӧсьӧд перемена йылысь «Шонді» нога гижӧд.
15 удж. Серпас серти висьтав, мый вӧчӧны челядь.
КАДАКЫВ. ӦНІЯ КАД
ГЛАГОЛ. НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ
Кадакыв — асшӧр кывсикас, петкӧдлӧ предметлысь действие, вочавидзӧ мый вӧчны? юалӧм вылӧ.
Морт
Ӧтка лыд
І ме шойчча/отдыхаю
ІІ тэ шойччан/отдыхаешь
ІІІ сійӧ шойччӧ/отдыхает
Морт
Уна лыд
І ми шойччам/отдыхаем
ІІ ті шойччанныд/отдыхаете
ІІІ найӧ шойччӧны/отдыхают
16 удж. Лыддьы висьтсӧ да вочавидз юалӧм вылӧ.
Перемена вылын.
Коймӧд урок бӧрын миян школаын кузь перемена. Ме пета классысь да муна сёянінӧ. Дежурнӧйяс разӧдӧны сёян-юан. Ми пажнайтам. Пажын бӧрын кольӧ на кадыс. Ми ворсам, котралам, сёрнитам ӧта-мӧдкӧд, дасьтысям водзӧ урок кежлӧ.
А мый ті вӧчанныд перемена дырйи?
17 удж. Гиж кадакывъяссӧ ӧнія кадын.
1. Коми кыв урок вылын ми (лыддьыны) висьтъяс, мойдъяс.
2. Ӧньӧ да Ӧльӧ колана ногӧн (артавны) задачаяс.
3. Роч литература урок кежлӧ ме (велӧдны) кывбур.
4. Перемена дырйи Настук (чышкыны) дӧска.
5. Звӧнок бӧрын витӧд класса велӧдчысьяс (петны) классысь.
6. «Тэ ӧні (мунны) сёянінӧ?» — юаліс Кирӧ.
7. Удж урок вылын ті (пилитчыны) али (пусьыны)?
8. Велӧдчанінын ми (тӧдмавны) уна выльтор.
18 удж. Содты лӧсялана кадакывъяс.
Перемена дырйи ме
шойчча.
... .
... .
Сёянінын дежурнӧйяс
разӧдӧны тасьті-пань.
... .
... .
Урокъяс бӧрын ми
пелькӧдам класс.
... .
... .
19 удж. Мичаа лыддьы кывбурсӧ.
Велӧдчысьлы тӧд вылӧ.
«Единица» сюрӧ сылы,
Коді медся дыш.
Коді книга сайын некор
Оз пӧсьӧдлы мыш.
Кӧн ӧшыбка, сэтчӧ «двойка»
Сюйӧ ассьыс ныр.
Вайӧ, челядь, сійӧс классысь
Вӧтлӧй пырысь-пыр.
Абу лёк ни, абу бур ни,
Шӧр отметка «три».
Сэсянь «двойка» абу ылын —
Эн вунӧдӧй ті.
Со «четыре» классӧ пырӧ —
Велӧдчысьлӧн ёрт.
Дружнӧя кӧ сыкӧд олан,
Лоан тэ бур морт.
Бура лыддьысян да гижан,
Сэсся он кӧ дур,
Тайӧ «пятьыс» дневник пытшкад
Ӧдйӧ пырас — гур.
Л. Палкин
1. Кывбурлӧн кутшӧм юкӧн тэныд медъёна кажитчис?
2. Кодъяслы пуктӧны лёк донъялан пас, а кодъяслы — бур донъялан пас?
3. Кыдзи тэ велӧдчан?
Гӧгӧрвоӧд шусьӧгъяссӧ.
Велӧдчӧм морт синма, велӧдчытӧм — синтӧм.
Зарни перйӧны муысь, тӧдӧмлунъяс — небӧгысь.
Велӧдчан — мортӧн лоан.
Мортыс кӧ бур, и славаыс бур.
Ов да выв, да век велӧдчы.
Корсь лӧсявтӧм шусьӧг.
АР
бӧръя — последний
дырджык — дольше
кисьмыны — созревать
лолавны — дышать
лышкыд — щедрый
нимкодясьны — радоваться, любоваться
пӧртмасьны — переливаться
пӧт — сытый
20 удж. Тӧдмась текстӧн да вуджӧд. Аддзы текстысь кывбердъяс.
Арын.
Лӧсьыд водз арын! Енэжыс кельыдлӧз, шондіыс мелі на. Гӧгӧр зэв мича. Вӧрыс пӧртмасьӧ гӧрд, пемыдвеж, зарни рӧмъясӧн. Вӧрын быдмӧны тшакъяс, нюрын кисьмӧ турипув. Кокни лолавны арся сынӧдӧн. Дырджык окота нимкодясьны бӧръя шоныд лунъясӧн.
КЫВБЕРД.
ИМЯ ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ
Кывберд — асшӧр кывсикас, коді петкӧдлӧ предметлысь признак, вочавидзӧ кутшӧм?
юалӧм вылӧ. Эмакыв водзын оз вежлась.
Кывберд петкӧдлӧ признакъяс
рӧм
лӧз
ыджда
ичӧт
кӧр
юмов
форма
гӧгрӧс
ин
сиктса
кад
арся
Тӧдмав юржуглан.
1. Арся тӧлысь ним.
2. Водз арын вӧрыс ... .
3. Волӧн медся лышкыд кад.
4. Арнас катша и ... пӧт.
5. Моз тӧлысь рочӧн.
6. Медся шома арся вотӧс.
7. Арнас сійӧ пемыд да кузь.
21 удж. Серпас серти лӧсьӧд да гиж 3—4 сёрникузя.
Отсӧг вылӧ кывъяс: зарни ар, веж козъяс, уна рӧма коръяс, зіль челядь, арся енэж, долыд челядь, тыр чуман, вотчӧны вӧрын, аддзис гӧрд гоб, кутӧ киас, нимкодясьӧны мичлунӧн, ваясны гортӧ.
Лӧсьӧд ас бӧрйӧм серти ар йылысь юржуглан (ребус, кроссворд, нӧдкыв).
Арся поводдя
шондітӧм — пасмурная
васӧд — сырая
руа — туманная
букыд — сумрачная
тӧла — ветренная
зэра — дождливая
ыркыд — прохладная
кымӧра — облачная
ЭМАКЫВЙЫСЬ КЫВБЕРД АРТМӦМ.
ОБРАЗОВАНИЕ ИМЁН ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ ОТ ИМЁН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ
Эмакыв +
-а (-я) (признак)
-ся (кад серти признак)
-са (места серти признак)
-тӧм (признак абутӧм)
= Кывберд
зэр+а=зэра
кор+я=коръя
ар+ся=арся
вӧр+са=вӧрса
шонді+тӧм=шондітӧм
22 удж. Бӧрйы эмакывйысь артмӧм кывбердъяс, инды суффиксъяссӧ.
Арын лэбачьяс лэбӧны лунвылӧ, но и кӧдзыд войвылӧ унаӧн кольччӧны. Лэбачьяс оз сэтшӧма повны кӧдзыдысь, кыдзи тшыгъялӧмысь. Сы могысь букыд арсянь колӧ дасьтыны лэбачьяслы вердчанінъяс. Зэра, тӧла, шондітӧм поводдя дырйи лэбачьяслы шуштӧм, кӧдзыд. Сэки найӧ дзебсясьӧны пу вожъяс улӧ, керка вевт улӧ. Лэбачьяслы позьӧ вӧчны вевта, бокъястіыс тупкӧса сёянінъяс. Татшӧм вердчанінсӧ ӧшӧдӧны пуӧ, тэчӧны сэтчӧ вотӧсъяс, шыдӧс, нянь крӧшки, быдмӧг кӧйдысъяс. Тадзи позьӧ отсавны лэбачьяслы коллявны ар да кӧдзыд тӧв.
23 удж. Сетӧм эмакывъясысь артмӧд кывбердъяс.
Сикт, вотӧс, тӧв, вӧр, кор, рӧм, дзоридз, кар, вой, тшак, рыт, асыв, шонді.
24 удж. Содты сёрникузяясӧ эмакывъясысь артмӧм кывбердъяс.
1. ... йӧзлӧн арнас уджыс уна.
2. Ок и чӧскыд ... шыд!
3. Пӧчӧ пӧжаліс ... пирӧг.
4. Таво арыс ... .
5. ... пемӧсъяс дасьтысьӧны тӧв кежлӧ.
6. Сёр арын поводдяыс ... .
25 удж. Комиӧд телефонысь текстсӧ. Лӧсьӧд аскиа поводдя йылысь юӧр.
Ветрено,
ветер северный.
Пасмурно,
дождливо.
Утром туманно.
t І3; І5°
АРСЯ КОЗИНЪЯС
бадь — ива
бурдӧдны — лечить
быдманін — место произрастания
визувтны — течь
висьӧм — заболевание
вӧр ді — лесной остров
гылавны — опадать
еджыд гоб — белый гриб
ельдӧг — груздь
ёль — лесной ручей
жов пу — калина
зарни — золото, золотая
заптыны — заготовить, запастись
йирны — грызть
кӧр — вкус
куйлыны — лежать
кырсь — кора
лыска — хвойный
льӧм — черёмуха
ниа — лиственница
нинпу — липа
ньыв — пихта
нюр — болото
озыр — богатый
оржы — тополь
пелысь — рябина
пипу — осина
помасьны — закончиться
пывсян — баня
рас — роща
роз — гроздь
сісьмыны — гнить
сус пу — кедр
сьӧлаоз — поленика
сярвидзны — быть рассыпанным
тугъя — с кистями
тупу — дуб
турипув — клюква
тусяпу — можжевельник
усьны — опадать, упасть
чӧсмасьны — лакомиться
чуман — берестяная корзина
шогмыны — пригодиться
ягсер — волнушка
26 удж. Лыддьы. Серпасъяссӧ веж эмакывъясӧн.
Быд тшак радейтӧ ассьыс места.
Быд ...лӧн аслас оланног. Гӧрд да ...ъяс шыбитчӧны ...лы ... водзӧ, а ... ... либӧ ельдӧг петкӧдлыны познысӧ.
Быд ... тӧдӧ ассьыс места. Рыжик быдмӧ видзьяс вылын да ...ъя вӧрын. Ягсер да гӧрд ... радейтӧны ...а расъяс, путникъяс — увтас местаяс, масленикъяс сярвидзӧны ...са ...яс пӧлӧн.
27 удж. Мичаа лыддьы висьтсӧ. Гиж висьтсӧ, эмакывъяссӧ да кывбердъяссӧ веж серпасъясӧн.
Арся вӧрын.
Колис моз тӧлысь. Гожся шоныд бӧрын пуксис зарни ар. Вӧрын быдмӧны на тшакъяс, сэні и тані паныдасьлӧны рыжикъяс, ягсеръяс, ельдӧгъяс, еджыд гобъяс. Шондіӧн югзьӧдӧм вӧр діяс вылын дзирдалӧны пелысь розъяс. Нюрын сярвидзӧ пемыдгӧрд турипув. Лӧня визувтӧ вӧрса шор. Пыдӧстӧм лӧз енэжті шлывгӧны кымӧръяс.
28 удж.
Ельдӧг.
— Тэ тӧдан, кутшӧм солалан тшак медся чӧскыд?
— Ме ногӧн, медся чӧскыд тшакыс — выя ельдӧг.
— А кытысь сійӧс вотны?
— Кыддза-пипуа рас — сылӧн быдманін. Эм ӧд и ньыв ельдӧг. Тайӧ тшакыс быдмӧ лыска вӧрын.
— Ёна жӧ нин озырӧсь коми вӧръясыд чӧскыд тшакъяснад!
Тӧдса тшак нимъясӧн лӧсьӧд юржугӧдлан.
29 удж. Ӧкты пелысь розйысь вотӧс нимъяс.
П Е Л Ы С Ь
Ч О А З В Т
Р Д Э У И Ӧ
М Н Ж К
Шыпасъясӧн позьӧ вӧдитчыны унаысь.
Тӧдмав нӧдкывъяссӧ.
Сьӧд вӧр шӧрын сулалӧ гӧрд шляпаа молодеч.
Мича-мича зон да ӧти кока.
Гӧрд платтьӧа, еджыд чутъяса Таттян.
Юра, да шапкатӧм; кока, да кӧмтӧм.
Му пытштіыс ветлӧ, гӧрд шляпаа петлӧ.
Вӧрын ичӧт зон. Сійӧс тӧдан он?
Корсь эмакывйысь артмӧм кывбердъяс.
30 удж. Велӧдчы бура лыддьыны [с’] шыа кывъяс.
Сьӧлаоз.
Яша да Миша
Ёльдорса вӧрысь
Вотісны чуман тыр
Гӧрд сьӧлаоз.
Чӧскыдысь-чӧскыд
Вотӧслӧн кӧрыс,
Мыйла тадз шусьӧ:
Сьӧла да оз?
З. Шиликова
Сьӧлаоз кыв артмӧма сьӧла да оз кывъясысь. Йӧз казявлӧмаӧсь, мый тайӧ вотӧссӧ радейтӧ кокавны сьӧла.
Гӧгӧрвоӧд турипув кывлысь артмӧмсӧ.
31 удж. Сетӧм кывъясӧн артмӧд кывтэчасъяс.
вотӧса тусяпу
лыска жов
колана висьӧмъясысь
кольяса кырсь
чӧскыд пуяс
бурдӧдӧ корӧсьӧн
чӧсмаси кӧчьяслы
йирӧ куст
пывсям льӧмйӧн
туйӧ ӧмидз
32 удж. Артмӧд сёрникузяяс.
1. муын, быдмӧ, Коми, уна, пу, сикас.
2. коз, Лыска, пожӧм, ньыв, пуяс.
3. вотӧсъяс, бурдӧдӧны, Жовлӧн, висьӧмъясысь, курыд.
4. чӧсмасьӧны, сус, Челядь, ӧрекъясӧн.
5. Бать, пывсьӧ, кыдз, корӧсьӧн.
6. эм, чуман, Миян, сюмӧдысь.
7. кыдз, тайӧ, Оржы, коръя, тупу, пуяс.
33 удж. Лыддьы висьтсӧ. Сет юалӧмъяс ёртыдлы.
Пуяслӧн коланлун.
Миян вӧр-ва озыр уна сикас пуӧн да кустӧн. Лыска да коръя пуяс колӧны звер-пӧткалы, йӧзлы.
Пашкыр лапъяса коз пу горсйын олӧны ур да визяорда. Небыд лыска ньыв пу улӧ кодйӧ аслыс гусӧ ош. Топыд ниа пуысь морт вӧчӧ керка подув. Сус пу кольясӧн чӧсмасьӧны челядь.
Жов пу вотӧс бурдӧдӧ висьӧмъясысь. Льӧмйысь пуӧны юмов компот да варенньӧ. Йӧра сёйӧ бадь да кыдз коръяс. Пипу кырсьысь чӧскыдджыкыс кӧчлы немтор абу.
Кыдз пу — зэв колана пу. Коді радейтӧ мыссьыны пывсянын, сійӧ водзвыв заптӧ корӧсь. Кыдз пу сюмӧдысь артмӧны мича дозмукъяс, сувениръяс, чачаяс. Важӧн кылісны сыысь кӧм.
Уна буртор сетӧны миянлы пуяс. Челядь, видзӧй да радейтӧй вӧр-ва!
34 удж. Тӧдмав пуяс.
Отсӧг вылӧ кывъяс: нинпу, сус, жов, тупу, тусяпу, оржы, ниа, ньыв, пипу.
35 удж. Вуджӧд текстсӧ.
Усьӧм кор.
Гожӧмбыд уджалісны пулӧн коръясыс. Найӧ вердісны пусӧ. А ӧні лоисны ковтӧмӧсь, гылалісны муӧ.
Веж гожӧм помасис. Корйыс ӧні усьӧма, куйлӧ му вылын. Но и тайӧ усьӧм корйыс дыр на шогмас вӧрса олысьяслы.
Ёж вӧчас наысь шоныд поз, дзебсяс кӧдзыдысь. Пуяс улын куйлысь коръяс оз лэдзны быдмыны турунлы.
Тӧв да зэр улын сісьмӧны коръяс, вынсьӧдӧны мусӧ.
Мый вылӧ шогмӧны усьӧм коръяс?
36 удж. Тӧдмав ребусъяс. Ребус — тайӧ серпаса нӧдкыв.
Радейтана пу нимӧн лӧсьӧд ребус.
37 удж. Гиж радейтана пу йылысь неыджыд висьт. Серпасав сійӧс. Лӧсьӧд ичӧтик небӧг.
1 лист — серпас да ним.
2 лист — висьт.
3 лист — ребус.
МОРТЛӦН ОРТСЫ ДА СЯМ
авъя — приветливый, тактичный
вежавидзысь — вежливый
вежӧра — умный
веськыд ныра — с прямым носом
гӧгрӧс — круглый
гӧгрӧс чужӧма — круглолицый
дзор — седой
дзугсьӧм юрсиа — взъерошенный
енбиа — талантливый
зіль — трудолюбивый
колип гӧлӧса — с соловьиным голосом
кузьмӧс — овальный, продолговатый
кывкутысь — ответственный
латшкӧс — коренастый
лӧсталысь — блестящий
мелі — ласковый
повтӧм — смелый
полысь — трусливый
рам — скромный, тихий, спокойный
сибыд — общительный
сӧдз — чистый, прозрачный, ясный
статя — статный, стройный
сувтса — стоячие, торчащие
сук — густой
сэтӧр синма — с глазами цвета смородины
сюсь — умный, сообразительный
топыд — прижимистый
тӧждысьысь — заботливый
тӧлка — толковый
чангыль ныра — курносый
читкыль — кудрявый
чӧдлач синма — с глазами цвета голубики
шабді юрси — волосы цвета льна
шӧркодь тушаа — среднего роста
шыльыд — гладкий
эскысь — доверчивый
АСАЛАН ВЕЖЛӦГ.
РОДИТЕЛЬНЫЙ ПАДЕЖ
Асалан вежлӧгын эмакыв вочавидзӧ кодлӧн? (у кого?) юалӧм вылӧ.
Асалан кодлӧн? -лӧн мамлӧн
Вежлӧг у кого?
Тайӧ тетрадьыс Миша Расовлӧн. Менам мамлӧн зарни кияс.
38 удж. Кывтэчасъяс отсӧгӧн висьтав Мишалӧн ортсы йылысь.
руд синма
ёсь ныра
гӧгрӧс чужӧма
смоль сьӧд юрсиа
кузьмӧс чужӧма
шабді юрсиа
кузь синлыса
паськыд ныра
сьӧд сэтӧр синма
векни чужӧма
чангыль ныра
гӧгрӧс бандзиба
кельыдлӧз синма
Мишук шабді рӧма юрсиа.
Настук чӧдлач рӧма синма.
Мишуклӧн шабді рӧма юрси.
Настуклӧн чӧдлач рӧма син.
39 удж. Лыддьы В. И. Лыткинлӧн «Мунӧны» поэмаысь юкӧн.
Чеччы жӧ, Ӧльӧксан,
Чеччы жӧ, ичӧт пи.
Видзӧдлы ывлаӧ гыӧра ӧшиньті.
Ывлаыс шемӧсӧн тыр —
Чеччы жӧ пырысьтӧм-пыр.
Шабді сӧдз юрсиа Ӧльӧ
Чӧдлач лӧз синъяссӧ восьтіс,
Тэрыба пӧлатьысь чеччис,
Котӧрӧн ӧшиньлань лэччис.
1. Код йылысь тайӧ кывбурыс?
2. Кутшӧм Ӧльӧксаныс?
3. Тэ думысь, кымын арӧс зонкалы?
40 удж.
БАТЬ: Мишук, кӧні тэ вӧлін рытывбыд? Тэ дорӧ воліс гӧсьтя.
МИШУК: Коді нӧ?
БАТЬ: Нимсӧ эз висьтав. Здук кежлӧ и пыраліс. Неыджыд тушаа, сьӧд кузь юрсиа, гӧгрӧс чужӧма, сьӧд сэтӧр синма. Ачыс гӧрд курткаа, джинсы гача, сьӧд туплиа.
МИШУК: А-а! Тайӧ миян классысь нывка — Юля Панева. Ме сылы звӧнитла.
1. Коді воліс Мишук дорӧ?
2. Кутшӧм сійӧ?
3. Казьтышт, кутшӧм Мишук?
41 удж. Серпасав кывъясӧн ёртыдлысь ортсысӧ да сямсӧ.
КЫВБӦР.
ПОСЛЕЛОГ
Роч кывйын — предлог, а комиын — кывбӧр. Сійӧ век сулалӧ эмакыв бӧрын.
Тӧдмасям кодь да моз ӧткодялан кывбӧръясӧн.
моз югъялӧ эмакыв + моз + кадакыв
кодь мелі эмакыв + кодь + кывберд
42 удж. Содты лӧсялана кывбӧръяс.
1. Мишуклӧн синмыс чӧдлач ... лӧз.
Мишук батьыс ... бура уджалӧ.
2. Настук мамыс ... мичаа сьылӧ.
Настуклӧн гӧлӧсыс колип ... .
3. Пӧльлӧн юрсиыс лым ... дзор.
Пӧльӧ ме ... радейтӧ сёйны юмовторъяс.
43 удж. Лыддьы да гӧгӧрво сёрникузяяссӧ.
1. Сьӧд юрсиа, гӧгрӧс чужӧма, колип кодь гӧлӧса Маринаӧс лыддисны медся мичаа сьылысьӧн.
2. Вася — лӧсталысь сьӧд юрсиа, векньыдик синъяса, гырысь черлыяса детинка.
3. Саньӧ — бумага кодь еджыд чужӧма, еджгов юрсиа, ар дас сизима зон.
4. Невольский дзугсьӧм юрсиа, сэтшӧм жӧ сьӧд уска да ичӧтик тошка.
5. Рюрик вӧлі не арлыд серти дзор юрсиа, гӧгрӧс чужӧма, шензьӧдана лӧз синъяса мужичӧй.
Я. М. Рочев серти
44 удж. Кодь да моз кывбӧра тэчасъяс пыртӧмӧн гиж ас йывсьыд висьт, кутшӧмӧн тэ лоан вит во мысти.
ЗУМЫД КЫВТЭЧАСЪЯС.
ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ
Мортлысь признакъяссӧ (ортсысӧ и этшсӧ) позьӧ петкӧдлыны и зумыд кывтэчасъясӧн.
Вома-пеля — находчивый, остроумный
Жель оз бергӧд — ленивый
Инӧ ӧшйытӧм — непоседливый
Кузь киа — нечист на руку
Паськыд вома — болтливый
Пӧсь сьӧлӧма — добродушный
Сувтса синма — никого не боится, бесстыжий, наглец
Сюсь пеля — с хорошим слухом
Топыд вома — молчаливый, умеющий держать секреты
Синсьыс би петӧ — шустрый
Юра морт — умный
Кутшӧм зумыд кывтэчасъяс лӧсялӧны серпасъяслы?
45 удж. Зумыд кывтэчасъясӧн лӧсьӧд ас йывсьыд сёрникузяяс.
46 удж. Серпасав ӧти зумыд кывтэчас да куж висьтавны аслад удж йылысь.
47 удж. Лыддьы кывбурсӧ. Аддзы зумыд кывтэчасъяс. Мый найӧ вежӧртӧны?
Колӧкӧ, асьнытӧ
Некор эн ошкӧй.
Онӧ и тӧдлӧй,
Кыдз пӧранныд ошкӧ.
Му вылӧ небыд лым
Кутас кор усьны,
Исласьӧм пыдди сэк
Воданныд узьны.
Садьман, да кынӧмыд
Сюмалӧ зэв кӧть,
Ковмас нин тулысӧдз
Нёнявны певтӧ.
Ёртасьны ковмас сэк
Пармаса ошкӧд.
Колӧкӧ, асьнытӧ
Некор эн ошкӧй!
Г. Юшков
МИЯН РӦДВУЖ
вежай — крёстный
вежань — крёстная
верӧс — муж
верӧс сайын — замужем
гӧтыр — жена
гӧтыра — женат
двӧйни — двойняшки, близнецы
ён — сильный
зять — зять
ичинь — тётя со стороны мамы
киподтуя — умелый, мастеровой
котыр — семья
кужны — уметь
лӧсявны — сходиться, ладить
об — тётя со стороны отца
олӧма — пожилой
пӧрысь — старый
том — молодой
тшап — важный, высокомерный, гордый
тшӧтшъя — ровесник
шӧр арлыда — средних лет
48 удж. Лыддьы висьтсӧ. Висьт серти лӧсьӧд юӧр аслад рӧдвуж йылысь.
Менӧ шуӧны Настаӧн. Овӧй менам Рочева. Ола сиктын. Велӧдча витӧд классын. Менам эм бать-мам, пӧль-пӧч, чой да ичӧт вок. Ми олам ас керкаын. Батьӧс шуӧны Иван Пашӧн, сылы 45 арӧс. Батьӧ уджалӧ шоперӧн. Мамӧс шуӧны Екатерина Александровнаӧн, сылы 42 арӧс. Мам уджалӧ велӧдысьӧн. Менсьым ыджыд чойӧс шуӧны Маринаӧн. Сійӧ велӧдчӧ пединститутын. Чой кӧсйӧ лоны велӧдысьӧн. Сійӧ бура тӧдӧ компьютер. Ичӧт вокӧс шуӧны Стёпукӧн. Сійӧ ветлӧ садйӧ, радейтӧ ворсны чачаясӧн. Миянкӧд олӧны пӧль-пӧч, найӧ пӧрысьӧсь нин. Ме радейта котырӧс.
49 удж. Лӧсьӧд серпасъяс серти сёрникузяяс.
50 удж. Вочавидз юалӧмъяс вылӧ.
1. Ыджыд-ӧ тіян рӧдвужыд?
2. Кодъяс эмӧсь тіян рӧдвужын?
3. Кыдзи шуӧны бать-мамтӧ?
4.Кӧні да кодӧн найӧ уджалӧны?
5. Тэнад эм чой-вок?
Кывбердлӧн медвылыс тшупӧд артмӧ медся кыв либӧ мед- приставка отсӧгӧн. Мед- приставка кывбердъяскӧд гижсьӧ ӧтлаын, медся кыв гижсьӧ торйӧн.
мед- + кывберд = медъён медмича
медся + кывберд = медся ён медся мича
51 удж. Серпас серти лӧсьӧд сёрникузяяс. Вӧдитчы мед- приставкаӧн да медся кывйӧн: ичӧт, ён, шань, мича, вежӧра, олӧма, муса, зіль.
52 удж. Мичаа лыддьы кывбурсӧ. Висьтав аслад бать йылысь.
Менам батьӧ быдтор кужӧ:
Вермӧ пилаӧн да стружӧн
Вӧчны улӧс, джадж и шкап.
Батьӧ менам абу тшап.
Тшак и вотӧс вайӧ батьӧ,
Чери кыйӧ вугыр шатьӧн,
Мотоциклӧн гур да гур,
Ӧдӧбаысджык оз сюр.
Физзарядка вӧчӧ пасьтӧг,
Лыжи тӧв кежлӧ нин дасьтӧ,
Эм походын узьлан вон,
Менам батьӧ медся ён.
Ю. Васютов
Кутшӧм батьыс тайӧ кывбурын? Мый кужӧ вӧчны?
МИЯН РӦДВУЖЛӦН ШОЙЧЧАН ЛУН
вартчыны — плавать
исласьны — кататься
коллявны — проводить
кыны — вязать
ӧтвылысь — вместе, совместно
пӧжасьны — печь
пусьыны — варить
шойччан лун — выходной, день отдыха
шойччыны — отдыхать
удитны — успеть
53 удж. Лӧсьӧд серпасъяс серти сёрникузяяс, пырт медвылыс тшупӧда кывбердъяс.
54 удж. Лыддьы текстсӧ.
Талун шойччан лун. Ме ог велӧдчы. Мамӧ пӧчкӧд пӧжасьӧны. Дас часын ме ордӧ локтасны Миша да Коля ёртъяс. Ми мунам исласьны лызьӧн. Исласьӧм бӧрын ме отсася бать-мамлы пелькӧдны патера. Пӧль-пӧчкӧд ветла лавкаӧ. Луннас ӧтвылысь пажнайтам. Рытнас бать-мам ветлӧны театрӧ. Ми воккӧд видзӧдам телевизор. Пӧль лыддьӧ газет-журнал. Пӧч кыӧ прӧшви. Чой ворсӧ компьютерӧн. Тадзи ми коллялам шойччан лун.
1. Мый тэ вӧчан шойччан лунӧ?
2. Мый вӧчӧны шойччан лунӧ тэнад бать-мамыд, чой-вокыд, пӧль-пӧчыд?
55 удж. Серпасъяс вылӧ мыджсьӧмӧн гиж неыджыд висьт аслад шойччан лун йылысь.
Шойччан лунӧ.
Вочавидз юалӧмъяс вылӧ, юась ёртыдлысь.
1. Кыдзи тэ коллялін шойччан лун?
2. Мый удитін вӧчны?
3. Отсасин-ӧ бать-мамлы, пӧль-пӧчлы?
4. Кытчӧ ветлін? Мый аддзылін?
5. Мый выльторсӧ тӧдмалін?
НИМВЕЖТАС.
МЕСТОИМЕНИЕ
Нимвежтас — асшӧр кывсикас, вежӧ сёрниын эмакыв, кывберд да лыдакыв.
Нимтан (Именительный)
ме
тэ
сійӧ
ми
ті
найӧ
я
ты
он, она, оно
мы
вы
они
Асалан (Родительный)
менам
тэнад
сылӧн
миян
тіян
налӧн
у меня, мой, моя, моё, мои
у тебя, твой, твоя, твоё, твои
у него, у неё; его, её
у нас, наш, наша, наше, наши
у вас, ваш, ваша, ваше, ваши
у них
Босьтан (Притяжательный)
менсьым
тэнсьыд
сылысь
миянлысь
тіянлысь
налысь
у меня, мою, моего
у тебя, твою, твоего
у него, у неё, его, её
у нас, наш, нашу, наше
у вас, ваш, вашу, ваше
Сетан (Дательный)
меным
тэныд
сылы
миянлы
тіянлы
налы
у них
мне
тебе
ему, ей
нам
вам
им
МЕНАМ МЕДМАТЫССА МОРТ
аслыссяма — своеобразный
быдтор — всё
вежӧр — ум
дась — готов
дӧзмӧм — раздражительный
кывзысьны — слушаться
кужны — уметь
орччӧдны — сравнить
радейтӧм — любовь
56 удж. Помав сёрникузяяссӧ, медым артмис мам йылысь висьт.
Менсьым мамӧс шуӧны ... . Сылы ... арӧс. Мамӧй уджалӧ ... . Менам мамук ... , ... , ... . Сійӧ быдтор кужӧ вӧчны: ... , ... , ... . Прӧст кадӧ мамӧ ... , ... , ... . Ми мамкӧд ӧтвылысь... . Менам мам... .
57 удж. Мичаа лыддьы кывбурсӧ.
Мамыд — сійӧ шонді,
Пӧсь сьӧлӧмнас шонтӧ,
Мамыд — югыд кодзув,
Туйтӧ индӧ водзӧ.
Мамлысь мелі кывсӧ,
Ныв-пи, шаня кывзӧй.
З. Шиликова
1. Кодкӧд орччӧдӧма поэт мамсӧ?
2. Мыйӧ велӧдӧ кывбурыс челядьӧс?
Донъяв мамтӧ медвылыс тшупӧда кывбердъяс пыртӧмӧн.
58 удж. Лыддьы да вочавидз юалӧмъяс вылӧ.
Муса мамук! Бур сьӧлӧма коми ань! Помнита, здук эн вермы весь пукавны: пуин-пӧжалін, вердін-юкталін, кӧмӧдін-пасьтӧдін, мыськин-пелькӧдін да вежӧрӧ вайӧдін.
А кутшӧм лӧсьыда кужин мойдны! Вом паськӧдӧмӧн кывзім ми тэнӧ. Ӧнӧдз на кыла тэнсьыд небыд гӧлӧстӧ, аддза нюмъялысь чужӧмтӧ да мелі синъястӧ. Мамъяс дорӧ радейтӧмыс аслыссяма. Быдӧнлы мамыд — меддона морт. Аттьӧ тіянлы, мамъяс, став бурсьыс!
Г. Фёдоров серти
1. Мыйысь гижысьыс аттьӧалӧ мамъясӧс?
2. Кутшӧмӧн сійӧ аддзӧ ассьыс мамсӧ?
3. Мыйла быд мортлы мам — меддона морт?
59 удж. Лӧсьӧд сёрникузяяс серпасъяс да кывтэчасъяс отсӧгӧн.
Отсӧг вылӧ сетӧм кывтэчасъяс: чышкавны бус, пелькӧдны джодж, пӧжавны пувъя пирӧг, мыськыны тасьті-пань, козьнавны дзоридзьяс, козьнавны ас киӧн вӧчӧмторъяс.
1. Кутшӧм буртор тэ вӧчин мамыдлы Аньяс лунӧ?
2. Мый тэ козьналін мамыдлы Аньяс лунӧ?
60 удж. Лӧсьӧд мамыдлы (чойыдлы, пӧчыдлы, вежаньыдлы) чолӧмалӧм.
Отсӧг вылӧ кывъяс : муса, пыдди пуктана, дона, чолӧмала, сиа кузь нэм да бур шуд, дзоньвидзалун, бур вермӧмъяс, бура велӧдчыны, медым пыдди пуктісны да радейтісны.
61 удж. Лыддьы кывпесансӧ колана ногӧн. Ордйысь ёртыдкӧд ӧд вылӧ.
Пӧчӧлы пӧльӧ вӧчӧма гӧлик,
Пӧльӧлы пӧчӧ вӧчӧма сӧчӧн.
ЛЫДАКЫВ.
ИМЯ ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ
Лыдакыв — лыд да пӧрадок вылӧ индысь кыв. Вочавидзӧ уна-ӧ? кымын? мыйта? кымынӧд? юалӧмъяс вылӧ.
Пример вылӧ : вит, кызь куим, сё нелямын кык, сюрс, нёльӧд, кыксё дасӧд.
Пӧрадок петкӧдлысь лыдакыв
Лыдакыв + ӧд = пӧрадок петкӧдлысь лыдакыв
Вит + ӧд = витӧд
Дас сизим + ӧд = дас сизимӧд
НО! Ӧти — медводдза, ӧтикӧд
Кык — мӧд, кыкӧд
Куим — коймӧд
Лыдакывъяс гижсьӧны
ӧтлаын
(сложнӧй лыдакывъяс)
70–90
сизимдас
кӧкъямысдас
ӧкмысдас
кыксё
куимсё
200–900
нёльсё
витсё
квайтсё
торйӧн
(кывтэчаса лыдакывъяс)
11–19
дас ӧти
дас кык
дас ӧкмыс
21–29
кызь ӧти
кызь кык
кызь ӧкмыс
62 удж. Содты текстӧ лыдакывъяс.
Меным ... арӧс. Велӧдча ... №а школаын ... классын. Тушаӧй ... метр ... сантиметр кузьта. Сьӧктаӧй ... кило. Новла ... размера паськӧм, ... размера кӧм.
63 удж. Лыддьы да артав задачаяссӧ. Лӧсьӧд ачыд.
1. Гӧбӧчын олісны дас нёль шыр. Друг сэтчӧ пырис Васька кань да сёйис куим шырӧс. Кымын шыр колис гӧбӧчын?
2. Кык классысь велӧдчысьяс босьтісны дӧзьӧритны пуяс. Став удж челядь вӧчисны ӧткодя. Кымын пу вӧлі паркын, ӧти классас кӧ кызь нёль велӧдчысь, а мӧдас — кызь кык?
3. Миша ыджыдджык Димаысь куим арӧсӧн. Миша ичӧтджык Оляысь кык арӧсӧн. Кымын арӧсӧн ыджыдджык Оля Димаысь?
64 удж. Кутшӧм лыдпасъяс дзебсьӧмаӧсь серпасын?
Лӧсьӧд лыдпасъясӧн серпас.
КАДАКЫВЪЯСЫСЬ АРТМӦМ ЭМАКЫВЪЯС.
ОБРАЗОВАНИЕ ИМЁН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ ОТ ГЛАГОЛОВ
Кадакыв + ысь = Эмакыв
-ысь суффиксӧн артмӧны уджсикас нимъяс.
Пример вылӧ :
велӧдны — велӧдысь, бурдӧдны — бурдӧдысь.
65 удж. Артмӧд уджсикас нимъяс. Кодӧн уджалӧны тэнад бать-мамыд?
66 удж. Лӧсьӧд сёрникузяяс. Вӧдитчы профессия нимъясӧн.
Менам
бать
мам
вок
чой
вежань
вежай
уджалӧ
...ӧн.
ТӦВ
вевттьыны — укрыть
войвыв — север // северный
гӧгӧр — кругом
гӧнтор — пух
гӧвкъявны — плавать, колыхаться
ёг — мусор
козьнавны — дарить
кыр — гора
лым ёкмыль — снежный ком
лымъя — снежный
пасьтӧдны — одеть
сывны — таять
топӧдны — уплотнить, придавить
турӧб — метель
эшкын — одеяло
КАДАКЫВ. КОЛЯН КАД.
ПРОШЕДШЕЕ ВРЕМЯ ГЛАГОЛА
Ӧтка лыд
Морт
І ме / я
уси / упал
локті / пришёл
ІІ тэ / ты
усин / упал
локтін / пришёл
ІІІ сійӧ / он, она
усис / упал
локтіс / пришёл
Уна лыд
Морт
І ми / мы
усим / упали
локтім / пришли
ІІ ті / вы
усинныд / упали
локтінныд / пришли
ІІІ найӧ / они
усисны / упали
локтісны / пришли
Д, з, л, н, с, т бӧрын гиж і.
67 удж. Лыддьы текст. Аддзы колян када кадакывъяс.
Со и воис тӧв. Усис небыд лым. Гӧгӧр лоис еджыдысь-еджыд, сӧстӧм да мича. А челядьлы радлуныд мыйта! Кыр йылын исласьӧны даддьӧн, лызьӧн, ворсӧны лым мачӧн, вӧчӧны лыммортӧс. Нёль тӧлысь кежлӧ волӧ гӧститны миян войвылӧ тӧв.
Видлав кадакывъяссӧ образец серти.
Воис — воны, 3 морт, ӧтка лыд.
68 удж. Лӧсьӧд план серти тӧв йылысь висьт.
1. Кыдзи шусьӧны тӧвся тӧлысьяс?
2. Кутшӧм лоис поводдяыс?
3. Кутшӧм лоис енэжыс?
4. Кутшӧмӧсь лоисны пуясыс?
5. Кутшӧмӧсь лоисны туйясыс?
6. Мый вӧчӧны тӧвнас челядь да верстьӧ йӧз?
69 удж. Лыддьы кывбурсӧ.
Чолӧм, тӧв!
Радейта ме тӧлын
Гортысь петны лызьӧн.
Быттьӧ рӧдта вӧлӧн,
Гӧгӧр ставыс шызьӧ.
Ыбыс шуӧ «Чолӧм!»
Ягыс шуӧ «Видза!»
Быттьӧ няньӧн-солӧн
Гӧсьтӧс гортас видзӧ.
Юковта кык визьӧн
Вӧрсӧ лызьӧн-вӧлӧн.
Морӧс кудйын сизьӧн
Тотшкӧ менам сьӧлӧм.
Ю. Васютов
Мый йылысь кывбурыс?
Тӧдмав нӧдкывсӧ. Дзеб вочакывсӧ ребусӧ.
Мыйся кодзувъяс му вылын
Да и пальто вылын, со!
Босьті киӧ — пыр и сылі:
Ваысь кындзи, нем эз ло.
70 удж. Лӧсьӧд тӧв йылысь нӧдкыв.
71 удж. Гиж диктант.
Ок и мича тӧвся лун!
Со и воис тӧв. Войнас кӧдздӧдіс. Асывнас усис небыд пушыд лым. Лымйыс вевттис небыд эшкынӧн мусӧ. Шоныд кепысьӧн тӧлыс пасьтӧдіс пу вожъяс. Кыдз пулы да пипулы козьналіс еджыд платтьӧ. Крепыд йиӧн топӧдіс юяс да тыяс. Гӧгӧр сӧстӧм да мича.
72 удж. Бӧрйы ӧти кадакыв да видлав тадзи:
Кӧдздӧдіс — кӧдздӧдны, колян кад, 3 морт, ӧтка лыд.
73 удж. Содты кадакывъяс дорӧ колян када суффиксъяс.
Во... тӧв.
Эз на виччысь некод тӧв,
Узигкості сійӧ во... .
Тӧрыт лымйыс эз на вӧв,
Талун еджыд муыс ло... .
А. Мишарина
Выль во.
Луныс вывті дженьыд ло...,
Чайтан, войлӧн пом оз во.
Миян керкаӧ тшӧтш во...
Озыр гӧснечӧн Выль во.
Ветл... вӧрӧ, вай... сьӧрысь
Пашкыр лапъя мича коз.
Регыд пырас тошка, пӧрысь,
Сьӧкыд нопъя Дед Мороз.
С. Куликов
74 удж. Комиӧд сёрникузяяссӧ.
Падает снег. На улице холодно. Дети катаются на горке. Саша катается на санках, Оля — на лыжах. Детям весело.
75 удж. Висьтав, кутшӧм кыв оз лӧсяв.
чолӧм
бур лун
талун
бур туй
кӧдзыд пӧль
лымныв
выль во
выльлун
шоныд
кӧдзыд
тэныд
ыркыд
чышкыны
идравны
весавны
быдмыны
76 удж. Лыддьы висьтсӧ.
Лым ёкмыль.
Мамыс Федяӧс пинялӧ лым сёйӧмысь. А лымйыс сэтшӧм чӧскыд: ыркыд, вомад сылыштас да нӧшта на чӧскыдджыкӧн кажитчӧ. Видзӧдӧ зонка мамыс вылӧ да оз гӧгӧрво, мыйысь сійӧс видӧны.
— Мам, а тэ ачыд видлы, нюлышт кепысьтӧ, ок ӧд чӧскыд!
Мамыс татчӧ нинӧм эз куж шуны. Сэсся босьтыштіс кепысяс неуна лымсӧ да нюлыштіс, вомас кутыштіс да бӧр сьӧлыштіс.
— Мый нӧ сэн чӧскыдыс? — сэсся дум вылас мыйкӧ воис. — Босьт лым ёкмыльсӧ да гортӧ пырт.
Федялы тешкодь лои, но кывзысис.
— Пукты лымсӧ тасьтіӧ да виччысь сылӧмсӧ, — тшӧктіс мамыс.
Федя пӧрччысис, пуксис улӧс вылӧ да кутіс виччысьны. Мудзис весиг. А лымйыс зэв надзӧн сылӧ. Аслыс тешкодь — мый водзӧ лоӧ?
Коркӧ сэсся лымйыс сыліс жӧ. Татьяна Васильевна матыстіс тасьтісӧ югыдлань.
— Волы, Федя, видзӧдлы, — корис писӧ. — Мый нӧ сэсь аддзан?
— Сэні, сылӧм ваас, кутшӧмкӧ посни ёг да гӧнторъяс гӧвкъялӧны. Со ӧд мый, вӧлӧм, сёя! Кыдз сӧмын кынӧмӧй эз висьмы?!
В. Иванова серти
1. Мыйысь пиняліс мамыс Федяӧс?
2. Мыйла оз позь сёйны лымсӧ?
Классад нуӧдӧй туялӧм «Кӧні лымйыс сӧстӧмджык?»
1. Кытысь ті босьтінныд лымсӧ?
2. Мый эм сійӧ местаыскӧд орччӧн?
3. Ветлӧны-ӧ сэні машинаяс?
4. Кӧні лымйыс медся сӧстӧм?
5. Кӧні лымйыс медся няйт? Мыйла?
МЕНАМ РАДЕЙТАНА ГОРТСА ПЕМӦС
77 удж. Лыддьы да вочавидз юалӧмъяс вылӧ.
— Чолӧм, Ӧльӧш. Кодӧс тэ киад новлӧдлан?
— Чолӧм, Миш. Тайӧ менам Пушок каньпи.
— Кутшӧм мусаник Пушокыд: лӧзов-еджыд гӧна, сьӧд лапаяса, быттьӧ туплиа. Кутшӧм пӧрӧдаа каньпиыд?
— Персидскӧй. А тэнад эм кань?
— Менам кань абу, но эм пон — лайка, шуӧны Лыскоӧн. Батькӧд Лыско коймӧд во нин ветлӧ кыйсьыны. Бур ныриса пон.
1. А тэнад кутшӧм гортса пемӧс эм?
2. Кыдзи сійӧс шуӧны?
78 удж. Лыддьы висьтсӧ.
Муркалӧн чужис Пушок нима каньпи. Сійӧ вӧлі турунвиж синма, кузь руд гӧна, лапаясыс еджыдӧсь. Пушок велаліс нин тасьтіысь сёйны йӧв. Ворсіс кудйын, котраліс шонді югӧр бӧрся. Ӧтчыд Пушоклӧн мамыс дыр эз лок кыйсянінысь. Дыр каньпи чуксаліс ассьыс мамсӧ. Петіс кильчӧ вылӧ. Кӧсйис юавны Шариклысь мам йывсьыс. Но пон эргӧмӧн уськӧдчис каньпи вылӧ. Пушок повзьӧмысла кавшасис забор вылӧ. Аддзӧ: забор дорын кодкӧ турун йирӧ, сюръяса, еджыд тошка. Пушок некор на эз аддзыв татшӧм дивӧсӧ да повзьӧмысла бӧрддзис.
— Мамӧ! — горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм тэнад мамыд? Висьталан кӧ, ме отсала тэныд сійӧс корсьны, — шуис сюра-тошка турун сёйысь.
1. Висьтав, кутшӧм Пушоклӧн мамыс?
2. Коді кӧсйис отсавны Пушоклы?
3. Кыдзи тэ чайтан, аддзисны-ӧ Пушоклысь мамсӧ?
79 удж. Лыддьы Нина Куратовалысь кывбурсӧ. Серпас отсӧгӧн вочавидз юалӧмъяс вылӧ. Серпасав ассьыд гортса пемӧстӧ.
Полкан.
Тарасиккӧд ворсіс Барсик,
Алёшакӧд ворсіс Марсик.
А кодкӧд ворсіс Ӧльӧксан?
Ыджыд, мича, дзик сьӧд рӧма,
Сӧмын вӧччӧм еджыд кӧмӧн.
1. Петкӧдлы Барсикӧс да Марсикӧс.
2. Корсь Тарасикӧс да Алёшаӧс.
3. Кодкӧд ворсӧ Ӧльӧксан?
4. Кутшӧм нима вермас лоны понмыс?
Тӧдмав нӧдкывъяс.
Ён, но оз вӧч уджтӧ.
Оз вись, а век ружтӧ. (...)
Гӧрд пилотка, кокыс кӧма,
Бӧжыс югзьӧ сизим рӧмӧн. (...)
Олӧ гидын, чукля сюра,
Сетӧ уна небыд вурун,
Нёльнан кокас вожа гыж,
Тайӧ, дерт жӧ, лоӧ (...).
Яй кӧ сетан — мурзӧ-сёйӧ.
Сідзсӧ, мелі да зэв шань.
Быдтор аддзӧ пемыд войӧ,
Тайӧ зверыс гортса (...).
Сійӧс кӧ тэ вердан бура,
Ваяс пес и ваяс турун.
Он кӧ повзьы — вылас сӧв,
Тэнӧ тӧвзьӧдас бур (...).
Вежӧ томан, видзӧ керка.
Вӧралысьлӧн медбур ёрт.
Котралігӧн тэрыб кока,
Тайӧ лапъя пеля (...).
80 удж. Лыддьы да велӧдчы висьтавны аслад кывйӧн.
Миля.
Выль во кежлӧ меным козьналісны кык вежонся мичаник каньпи. «Кыдз нӧ нимыд?» — юалі. «М-мля», — вӧлі сылӧн вочакывйыс. Но, мися, Миля кӧ и Миля. Лӧсьӧді сылы паспорт: Канева Миля Васильевна, рӧмыс сьӧда-еджыда-гӧрда, ворсанторйыс — кӧв, радейтана сёяныс — йӧв. Но йӧвсӧ Миля, вӧлӧмкӧ, оз радейт, а зэв азыма сёйӧ курӧг кольк.
Ӧні Миля ыджыд да шыльыд кань. Тӧлка. Сёрнитӧ и!
Ӧтчыд гартчӧ вӧлі кок улам, корӧ уль кольк. Дӧзми да шуи: «Мун татысь, вай покой, кутав шыръясӧс да сёй!». Шуи и вунӧді та йылысь. А недыр мысти, видзӧда да, Миля ывлавылысь пырӧ, а вомас — шыр! Пуктіс шырсӧ кок улӧ, чатӧртіс юрсӧ да шуӧ: «Мур-р. Ме тэныд вайи, мый корин». «Йӧй жӧ тэ, Миля, — шуи ме. — Коді нӧ миян каньыс: тэ али меӧ?» Сідз и корис кольктӧ. А шыръястӧ дыр на кыскаліс меным.
А. Ануфриева серти
1. Мыйла каньпиыслы сетісны Миля ним?
2. Мый радейтӧ сёйны Миля?
3. Мыйла каньпи куталіс шыръясӧс?
КЕРКА. ПАТЕРА. ВЕЖӦС
ас — свой, собственный
аслад — твой собственный
аслам — мой собственный
аслас — его, её собственный
бус — пыль
вежӧс, жыр — комната
джодждӧра — половик
ёг — мусор
идравны — убирать
ӧтуволанін — общежитие
ӧшиньдӧра — штора
овмӧдчыны — поселиться
овмӧс — хозяйство
овны — жить
оланін — жилище, жильё
оланінпас — адрес
оласног — образ жизни
олысь — житель
патера — квартира
пельӧс — уголок
пельк — аккуратный
пелькӧдны — наводить порядок
петкӧдны — выносить
пурысь — проезд
пыркӧдны — вытряхивать
судта — этаж
улича — улица
уличкост — переулок
шӧртуй — проспект
81 удж. Лыддьы текстсӧ.
Быдӧнлӧн аслас оланін. Настук — сиктса олысь. Сійӧ олӧ бать-мамыскӧд пу керкаын. Налӧн ас овмӧс. Мишуклӧн котырыс олӧ карын вит судта керкаын кык вежӧса патераын. Ыджыдджык чойыс олӧ нин асшӧра ӧтуволанінын. Сылӧн вежӧсыс кӧть и неыджыд, но шоныд да пельк. А тэнад кутшӧм оланіныд?
Видзӧдлы серпасалӧм керкаяс да вочавидз юалӧмъяс вылӧ.
1. Кӧні Мишуклӧн керкаыс?
2. Кӧні Настуклӧн керкаыс?
3. Кутшӧм тэнад керкаыд?
82 удж. Гиж ассьыд оланінпастӧ.
Мишуклӧн оланінпас:
Коми республика
Сыктывкар
Куратов улича
123-ӧд номера керка
51-ӧд номера патера
Менам оланінпас:
Коми республика
______________кар (сикт)
________________улича
___________номера керка
__________номера патера
Ина кадакывбердъяс.
Наречия места
орччӧн — рядом
воча — напротив
шуйгавылын — слева
веськыдвылын — справа
водзын — впереди
Кӧні? — Где?
Ина кывбӧръяс.
Послелоги места
вылын — на
костын — между
улын — под
весьтын — над
шӧрын — в середине
паныд — перед
дорын, дінын — у
бокын — возле
водзын — перед
83 удж. Серпас серти лӧсьӧд кывбӧра эмакывъяс.
Пример вылӧ : пызан вылын, ӧшинь дорын.
84 удж. Серпас отсӧгӧн содты сёрникузяясӧ ина кадакывбердъяс.
1. Креслӧ сулалӧ ичӧт пызанкӧд ... .
2. ... ӧшалӧ мича серпас.
3. Ичӧт пызанлы ... сулалӧ небыд диван.
85 удж. Вочавидз юалӧмъяс вылӧ. Юась ёртыдлысь.
1. Кӧні тэ олан?
2. Кымын судтаа тіян керканыд?
3. Кымын вежӧса тіян патераныд?
4. Кымын морт сэні олӧ?
5. Тэнад эм аслад вежӧс (пельӧс)?
6. Мый сэні эм?
7. Кыдзи тэ отсалан бать-мамыдлы пелькӧдны оланін?
86 удж. Серпасав ассьыд вежӧстӧ (пельӧстӧ). Висьтав сы йылысь аслад серпас серти. Пырт сёрниӧ ина кадакывбердъяс да кывбӧръяс.
87 удж. Нуӧдӧй «Ми — дизайнеръяс» ворсӧм. Юксьӧй чукӧръяс вылӧ да лӧсьӧдӧй ӧнія вежӧслысь модель. Кутшӧмӧн сійӧ вермас лоны? Дасьтысьӧй висьтавны сы йылысь.
88 удж. Сёрникузяясӧ содты колана кывбӧръяс.
1. Пызан ... куйлӧны небӧгъяс. 2. Керка ... быдмӧны пуяс. 3. Юр ... дзирдалӧ люстра. 4. Вежӧс ... мича джодждӧра. 5. Ӧшинь ... дзоридзалӧ льӧм. 6. Креслӧяс ... сулалӧ ичӧт пызан. 7. Быд асыв менам пӧч ноксьӧ пач ... .
89 удж. Серпасъяс серти лӧсьӧд висьт.
Заводит тадзи:
Талун шойччан лун. Завтрак бӧрын Мишук да сылӧн бать-мам заводитісны пелькӧдны патера.
ВӦР-ВА ВИДЗӦМ
анча — норка
быран выйын — на грани исчезновения
варгыль кока — косолапый
видзны — беречь, охранять
видзӧм — охрана
визяорда — бурундук
винёв — гибкий
вӧркань — рысь
вурд — выдра
вӧрпа — дикое (лесное) животное, зверь
вӧрпорсь — кабан
ёсь пиня — с острыми зубами
ёсь гыжъя — с острыми когтями
ку — мех, шкура
ласича — ласка
лӧнь — спокойный
мой — бобр
низь — соболь
сук — густой
тугъя — с кистями
уджач — трудолюбивый
чув — выдра
90 удж. Аддзы вӧрпа нимъяссӧ юржугӧдлансьыс.
В
С
Р
И
З
Я
О
К
Ь
У
В
К
Я
Р
К
О
Ч
Й
О
Р
Д
Р
Д
И
Ь
Р
А
А
О
Б
С
Н
И
З
Ь
В
О
Р
К
А
Н
Ь
С
Ж
Ы
Ы
Н
Н
А
А
О
Л
Н
Ч
С
Л
М
О
Й
Ь
А
Т
У
91 удж. Серпасъяс отсӧгӧн лӧсьӧд кывтэчасъяс. Артмӧм 3–4 кывтэчасӧн лӧсьӧд сёрникузяяс.
Варгыль кока
Горш
Винёв
Скӧр
Дона куа
Ёсь пиня
Ёсь гыжъя
Сук гӧна
Пельк
Ён
Уджач
Вына
Тугъя пеля
92 удж. Лыддьы кывбурсӧ. Дасьтысь мичаа лыддьысьӧм кежлӧ. Вочавидз кывбурын сетӧм юалӧм вылӧ.
Кытчӧ вошис ош?
Кытчӧ вошис
Вӧрысь ошкыс,
Кодыр усис еджыд лым?
Гашкӧ, лэбач моз жӧ
Лэбис
Сэтчӧ, кӧні шонді пым?
Либӧ, кӧнкӧ,
Вежис гӧнсӧ,
Лоис еджыд, быттьӧ кӧч?
Кытчӧ вошис
Вӧрысь ошкыс?
Оз тай тыдав —
мый кӧть вӧч!
П. Бушенёв
Пым = пӧсь
93 удж. Кыдзи тэ чайтан, кутшӧм вӧрпа пыртӧма «Гӧрд небӧгӧ»? Тайӧ буртор али лёктор? Гӧгӧрвоӧд вочакывтӧ.
Йӧра, вӧркань, кынь, сан, тулан, вӧрпорсь, чув, мой, анча, сьӧдбӧж, низь, войвывса кӧр.
«Гӧрд небӧгӧ» гижӧны бырысь пемӧсъяс да быдмӧгъяс йылысь.
КЫВБЕРДЪЯСЫСЬ АРТМӦМ ЭМАКЫВЪЯС.
ОБРАЗОВАНИЕ ИМЁН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ ОТ ИМЁН ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ
Кывберд + -лун = Эмакыв
-тор
Буртор — добро, благо
Бурлун — доброта
Лёктор — зло
Лёклун — злость
94 удж. Артмӧд эмакывъяс. Лӧсьӧд 2—3 сёрникузя.
Озыр, мывкыд, шань, ыджыд, дона, выль.
95 удж. Лыддьы да гӧгӧрво висьтсӧ.
Мой.
Мой — важ коми кыв. Сійӧ кӧть и эм словаръясын, но йӧзкостса сёрниын омӧля бергалӧ сы вӧсна, мый ваын олысь тайӧ пемӧсыс Коми муысь дзикӧдз бырліс. Важӧн мой овлӧма быдлаын. Та йылысь висьталӧны места нимъяс: Мояшор, Моявидз. Но мойлӧн дона куыс ковмис пыр унджык и унджык. Доныс сы вылӧ содіс, а пемӧсъяслӧн лыдыс чиніс.
Коми республикаӧ мойясӧс вӧлі вайӧма Воронежса заповедникысь да лэдзӧма Печоро-Илычскӧй заповедникӧ, Печораӧ, Эжваӧ. А 1969-ӧд воын миян юясын мойыс вӧлі сюрс да джын лолӧдз.
А. Туркин серти
Мый выльторсӧ тӧдмалін висьтысь?
Лӧсьӧд юӧртор «Гӧрд небӧгӧ» гижӧм вӧрпа йылысь.
96 удж. Тӧдмав юржугӧдлансӧ.
Пасьтаног:
1. Ур кодь ичӧтик вӧрпа. Куыс визя.
2. Зэв ичӧтик рудіник вӧрпа. Сёйӧ турун кӧйдыс.
3. Ыджыд сюра вӧрпа, олӧ тундраын. Сёйӧ яла нитш.
4. Яй сёйысь, дона куа, пемыдруд рӧма, мича вӧрпа.
5. Ичӧт вӧрпа. Бӧж йылыс — сьӧд.
6. Тайӧ вӧрпаыс ичӧтик ош кодь. Зэв ён, вермӧ кыйны йӧраӧс.
Сувтсаног:
1. Пармаса медъён вӧрпа.
2. Ичӧтик, пашкыр бӧжа вӧрпа.
3. Олӧ ваын, зэв мича, ён, дона куа вӧрпа.
4. Зэв уджач вӧрпа. Олӧ ваын. Паськыд ёсь пиня.
5. Олӧ му пытшкын. Ачыс синтӧм.
6. Пармаса ыджыд вӧрпа. Сюра, гӧрба ныра. Сёйӧ пу коръяс, турун.
7. Яй сёйысь, ён вӧрпа. Олӧ пуяс вылын. Куыс гӧрдов рӧма.
Лӧсьӧд вӧрпаяс йылысь юржугӧдлан либӧ ребус.
97 удж. Лыддьы кывбурсӧ. Дасьтысь мичаа лыддьысьӧм кежлӧ.
Меным жальӧсь.
Руч пӧ мудер,
Кӧч пӧ полысь,
Кӧин скӧр да вывті горш.
Ур пӧ пельк зэв,
Вӧркань — колысь,
Гуын тӧвбыд узьӧ ош.
Оз на дышла
Пӧж сэн мышсӧ
Вӧрса Мишка ньӧти войт.
Йӧра мед кӧ
Ыджыд ветлӧ,
Посниясӧс оз на дойд.
Парма вӧрас
Быдӧн тӧрас:
Скӧр и мудер, но и мед.
Меным жальӧсь
Ставныс найӧ,
Мортлы некод мед оз шед.
А. Мишарина
1. Кутшӧм вӧрпаяс йылысь гижӧма А. Мишарина?
2. Кутшӧмӧсь найӧ?
3. Кыдзи тэ гӧгӧрвоин тайӧ кывъяссӧ: «Мортлы некод мед оз шед»?
98 удж. Лыддьы да вочавидз юалӧм вылӧ.
Мишук классыскӧд ветліс вӧр видзан музейӧ. Уна выльтор тӧдмаліс. Рытнас паніс сёрни батьыскӧд.
— Батьӧ, тӧдан-ӧ тэ Коми республикалӧн «Гӧрд небӧгӧ» гижӧм пемӧсъясӧс?
— Дерт, тӧда: мой, йӧра, низь, тулан, кӧр, енгаг, малязі, чими, ком, кутш. А мыйла найӧс сэтчӧ гижӧмаӧсь?
— Музейын миянлы висьталісны, мый найӧ быран выйынӧсь.
— Сідзкӧ, висьтав, кыдзи морт вермас налы отсавны?
— Колӧ видзны вӧр-ва, весавны юяс, тыяс, вӧръяс лӧп-ёгысь, садитны пуяс. Ме тай сідзи чайта. А тэ кыдзи чайтан?
КЕРАН ВЕЖЛӦГ.
ВИНИТЕЛЬНЫЙ ПАДЕЖ
Керан вежлӧгын эмакыв вочавидзӧ кодӧс? (кого?) мый? (что?) юалӧмъяс вылӧ.
Керан вежлӧг
кодӧс? кого?
мый? Что?
-ӧс
-
мамӧс
вӧр
99 удж. Комиӧд висьтсӧ. Инды керан вежлӧга эмакывъяс. Лӧсьӧд висьт дорӧ юалӧмъяс.
Росомаха.
Росомаха — хищный лесной зверь. Живёт в тайге, тундре. Весит 10—18 килограммов. Росомаха похожа на маленького медведя: с длинным мехом, широкими сильными лапами, пушистым хвостом, маленькой головой, круглыми ушками. Это очень сильный зверь. Может поймать лося весом 80—120 килограммов. Росомаха питается ягодами, травой, орехами. Кроме этого, ест мышей, лис, лосей.
Уськӧдам тӧд вылӧ ъ да ь гижӧм.
чорыд согласнӧй бӧрын
Ъ е, ё, ю, я водзын
вӧръяс, медъён
небыд согласнӧй бӧрын
Ь -яс водзын
низьяс, пасьяс
гласнӧй, й бӧрын
Ъ Ь -яс водзын
йӧраяс, мойяс
100 удж. Корсь сёрникузя помсӧ. Содты лӧсялана ъ либӧ ь. Тэч гижан пасъяс. Мыйла ми найӧс пуктам?
Ур.яс кӧч.яс сьӧдбӧж.яс
Йӧра.яс ош.яс да вӧрпорс.яс
Руч.яслӧн вӧркан.яслӧн кӧин.яслӧн
Кын.яс низ.яс тулан.яс
Вурд.яс да мой.яс
Шыр.яс муош.яс да визяордаяс
медыджыд вӧрса пемӧс.яс.
зэв сук да мича гӧнаӧс. .
вежӧны пас.ыслыс. рӧмсӧ.
вӧрын медся ичӧт олыс.яс.
вӧрпа.яс пиын медбур вартчыс.яс.
мед.ёсь пин.яс.
101 удж. Лыддьы да тӧдмав, кутшӧм вӧрса пемӧс йылысь гижӧма И. Коданёв. Мыйла тэ тадзи чайтан? Инды текстысь керан вежлӧга эмакывъяс.
Воськов кыксё сайын туй вылӧ петіс ... . Сійӧ лэптіс юрсӧ, кыскыштіс нырнас сынӧдсӧ да заводитіс кывзысьны. Ыджыд юра, кузь кокъяса, мича сюра, пельяссӧ чургӧдӧма водзлань. Ок, кутшӧм шыльыд да ён! Сійӧ вӧлі дзик сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн Коля аддзыліс серпасъяс вылысь.
Шыльыд — гладкий, слаженный.
102 удж. Серпасав радейтана вӧрпатӧ. Лӧсьӧд сы йылысь план серти неыджыд висьт.
1. Кутшӧм сійӧ?
2. Кӧні олӧ?
3. Мый сёйӧ?
4. Мыйӧн тэныд кажитчӧ?
103 удж. Тӧдмав нӧдкывъяс.
Ветлӧ вӧрті, пиньсӧ йирӧ,
Кодӧс аддзас, сійӧс пурӧ,
Гӧныс сера, быттьӧ пӧим.
Тайӧ лэчыд пиня (...).
Тайӧ сьӧда-еджыд визя
Кӧть и пася, абу низя.
Водас муас, оз и шебрась —
Тайӧ шоныд муысь (...).
Е. Мартынов серти
Гожӧмнас руд рӧма ветлӧ.
Тӧлын еджыд гӧн петлӧ.
Пельяс кузьӧсь, дженьыд бӧж.
Полӧ быдторйысь нэм чӧж. (...)
Гӧныс пушкыра,
Бӧжыс пашкыра,
Синъясыс — сьӧд моль
Сёяныс — коз коль. (...)
Ю. Попова
Кутшӧм вӧрпа оз ов миян вӧрын?
ТУЛЫС
артмыны — образоваться
бузгыны — журчать
войтавны — капать
войтва — капель
гар — почка
дзольгыны — журчать
жургыны — журчать, гудеть
заводитчыны — начинать
йи кылалӧм — ледоход
кушӧсь — голые
кушин — проталина
сывны — таять
сынӧд — воздух
сырчик — трясогузка
тӧвру — ветерок
тулыснас — весной
КУТШӦМ? КУТШӦМӦСЬ?
КАКОЙ? КАКИЕ?
Кор кывберд сулалӧ уна лыда эмакыв бӧрын, сы дорӧ содтам -ӧсь суффикс.
Эмакыв + -яс
Шоръяс
кывберд + ӧсь
визулӧсь
НО! Эмакыв водзын оз веж лыд формасӧ.
Пример вылӧ : визув шоръяс.
104 удж. Лыддьы да аддзы уна лыда кывбердъяс.
Кутшӧм талун поводдяыс?
Ӧні тулыс. Поводдяыс бур, шоныд, абу зэра, абу тӧла. Лунъясыс шондіаӧсь, енэжыс пыдӧстӧм. Пуясыс вежкодьӧсь, коръясыс посниӧсь. Туйясыс няйтӧсь. Тайӧ волӧн бур да мича кад.
105 удж. Лӧсьӧд талунъя поводдя йылысь сёрникузяяс.
Текст — тайӧ кык либӧ унджык сёрникузя, йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд мӧвп да грамматика боксянь.
Быд текстлӧн эм тема да шӧр мӧвп (идея).
Тема — мый йылысь висьтавсьӧ текстас.
Шӧр мӧвп — мыйӧ велӧдӧ текстыс.
106 удж. Аддзы, кӧні текст, а кӧні сёрникузяяс.
Воис тулыс. Ывлаын кӧдздӧдіс. Ме велӧдча витӧд классын. Тайӧ менам ёрт.
Воис тулыс. Лунъясыс лоисны кузьӧсь. Шонді сывдӧ лымсӧ. Гӧгӧр жургӧны визув шоръяс.
107 удж. Лыддьы текстсӧ.
Тувсовъя гӧлӧсъяс.
1
Му вылын куйліс лым. Пуяс сулалісны кушӧсь на. Гаръяс пу вожъяс вылын вӧліны ичӧтӧсь. Но найӧ кӧсйисны быдмыны.
— Позьӧ? — юаліс ӧти гарыс мӧдыслысь.
— Оз на, — вочавидзис гар. — Муыс лымъя на. Сынӧдыс кӧдзыд. Шоныд тӧвруыс висьталас, кор позяс быдмыны.
Муын лым улын куйлісны орччӧн кык кӧйдыс. Налы тшӧтш жӧ окота вӧлі быдмыны.
— Позьӧ? — юаліс ӧти тусьыс мӧдыслысь.
— Оз позь, — вочавидзис тусь. — Лымйыс эз на сыв. Ваыс висьталас, кор позяс быдмыны.
2
Ю вылын куйліс кыз да крепыд йи. Черияс ньӧжйӧник уялісны ю пыдӧсын. Сэні вӧлі пемыд да гажтӧм.
— Позьӧ кайлыны вывлань? — юаліс ичӧтик чери ыджыдӧс.
— Оз позь, — вочавидзис чери. — Йиыс крепыд да кыз на. Регыд нин воссяс ю, заводитчас йи кылалӧм.
И со тайӧ луныс локтіс. Воис тулыс. Лоис зэв шоныд. Пӧльтіс шоныд тӧвру. Заводитісны жургыны шоръяс. Лунвылысь локтісны лэбачьяс.
— Садьмы, — шуӧ гар мӧдыслы. — Кутшӧм шоныд тӧвруыс! Позьӧ быдмыны.
— Кывзы, — шуӧ тусь мӧдыслы. — Шоръяс бузгӧны. Позьӧ быдмыны.
Ыджыд йи пластъяс кывтісны ю вывті. Найӧ йӧткалісны ӧта-мӧдсӧ: Поз-з-зьӧ! Поз-з-зьӧ!
Роч мойд серти
1. Мыйла тайӧ гижӧдыс лоӧ текстӧн?
2. Мый йылысь висьтавсьӧ тайӧ текстас?
3. Мыйӧ сійӧ велӧдӧ?
Лыддьы мойдсӧ рольяс серти.
108 удж. Тӧвру, пуяс, гаръяс, йи, чери, тӧв, шоръяс, йи пластъяс кывъяс дорӧ мойдысь аддзы кутшӧм? юалӧм вылӧ вочавидзысь кывъяс. Гиж найӧс.
Пример вылӧ : шоныд тӧвру, ...
109 удж. Гӧгӧрвоӧд шусьӧгъяссӧ.
Шондіа лун пальӧдӧ ун.
Шонді кӧть и ӧти, а оз быдӧнӧс ӧтмоза шонты.
110 удж. Комиӧд да висьтав шонді йылысь.
Мый вӧчӧ шонді?
улыбается
греет
ест снег
трудится
дарит тепло
играет лучами
прячется
дружит с нами
всходит
111 удж. Серпасав да гиж план серти ас висьт «Менам шонді».
1. Кыдзи шуӧны тэнсьыд шондітӧ?
2. Кутшӧм сійӧ?
3. Мый радейтӧ вӧчны?
4. Мыйӧн кажитчӧ?
112 удж. Лыддьы висьтсӧ, юклы сёрникузяяс вылӧ. Юрнимав да гиж.
Колис косму тӧлысь кельыдлӧз енэжӧд шлывгӧны кымӧръяс петкӧдчис яръюгыд тувсовъя шонді сэні и тані сярвидзӧны вижъюръяс, югыдлӧз лым чачаяс.
113 удж. Лыддьы кывбурсӧ.
Шонді.
Гӧгрӧс чужӧма, шоныд лола,
Соссӧ пуджӧма, мырсьӧ-олӧ.
Оз куж шойччыны, оз куж шогсьыны,
Син оз куньлывлы, оз тӧд ун;
Му шар бергӧдлӧ, ставсӧ пелькӧдӧ.
Некор нинӧмтор оз тай вун!
Шонтӧ вӧр-васӧ, джуджыд гӧрасӧ,
Видзьяс, кӧдзаяс, мувыв сад.
«Аттьӧ шонділы пӧся шонтӧмысь!» —
Быдӧн сьӧлӧмсянь шуны рад.
Гӧгрӧс чужӧма, шоныд лола,
Соссӧ пуджӧма, мырсьӧ-олӧ.
В. Власов
1. Кутшӧм шондіыс В. Власов серти?
2. Мый сійӧ вӧчӧ?
3. Кӧні сійӧ олӧ?
4. Мыйла сійӧс йӧзыс аттьӧалӧны?
ТУВСОВЪЯ ГАЖЛУНЪЯС
вежа — святая
вичко — церковь
вичкоса — церковный
виччысьны — ждать
ен ув пельӧс — красный угол
идзас — солома
Йӧввыв — Масленица
йӧзкостса — народный
ловзян пас — знак оживления
нимкыв — заговор
олӧмаяс — пожилые
ӧнія — современный
паныдалӧм — встреча
пыдди пуктыны — почитать, уважать
сотны — жечь
тӧв колльӧдӧм — проводы зимы
Ыджыд видз — Великий пост
Ыджыд лун — Пасха
114 удж. Лыддьы тувсов гажлун нимъяс. Кутшӧм гажлун нимъяс тэ ӧні тӧдмалін? Нӧшта кутшӧм праздникъяс пасйӧны тулысын?
115 удж. Лыддьы да аддзы текстъясысь приметаяс.
1. Евдокея лун пасйӧны рака тӧлысь 14-ӧд лунӧ. Тайӧ лунсяньыс важ календар серти заводитчӧ тулыс. Важӧн коми йӧз шулісны, мый Евдокея лунӧ кӧ войтваыс чипанлы юмӧн сылас, то и тулысыс водз воас.
2. Ӧльӧксея-божъя лунӧ войтваыс пӧ мед вӧлі ӧшлы юны тырмымӧн, сэк пӧ гожӧмыс лоӧ бур. Ӧльӧксея-божъя лун пасйӧны рака тӧлысь 30-ӧд лунӧ.
116 уж. Корсь да гиж 2—3 тувсов примета.
КЕРАНТОРЪЯ ВЕЖЛӦГ.
ТВОРИТЕЛЬНЫЙ ПАДЕЖ
Керанторъя вежлӧгын эмакыв вочавидзӧ кодӧн? (кем?), мыйӧн? (чем?) юалӧмъяс вылӧ.
Керанторъя вежлӧг
кодӧн? кем?
мыйӧн? Чем?
-ӧн
велӧдчысьӧн
мелӧн
117 удж. Лыддьы да корсь керанторъя вежлӧга эмакывъяс, рочӧд найӧс.
Йӧввыв.
Йӧввыв — тӧв колльӧдан, тулыс паныдалан гажлун. Заводитчӧ Йӧввыв Ыджыд видзӧ пырӧмсянь вежонӧн водзвыв. Тайӧ лунӧ исласисны джуджыд кыр йывсянь даддьӧн. Исласьны петавлісны весиг олӧмаяс.
Масленича лунӧ ветлӧдлісны уна рӧма лентаясӧн мичмӧдлӧм вӧвъясӧн. Сикт кузя гӧнитісны кӧшӧва доддьӧн да сьылісны «Шондібанӧй, гажа валяйӧй». Тайӧ лунӧ пузьӧдлісны самӧвар, пӧжалісны блин. Блинсӧ сёйисны нӧкйӧн, выйӧн.
Йӧввывлӧн бӧръя лунӧ сотлісны идзасысь вӧчӧм чучела. Тадзи йӧз янсӧдчисны тӧвся лёкыскӧд, виччысисны тулыс воӧмкӧд бур олӧм. Рытнас аньяс ветлісны вичкоӧ служба вылӧ, а том йӧз гажӧдчисны, сьылісны да йӧктісны.
1. Кор коми йӧз пасйылісны Йӧввыв?
2. Мыйӧн торъялӧ Йӧввыв мукӧд гажъясысь?
3. Кыдзи пасйӧны Йӧввывсӧ тіян сиктын (карын)?
118 удж. Сёрнитӧй ӧта-мӧдныдкӧд.
— Бур лун, Ира. Мый вӧчан?
— Чолӧм, Лена. Блин со пӧжала. Тайӧ вежоннас коми йӧз блин сёйӧны. Сы бӧрти заводитчӧ Ыджыд видз.
— Ыджыд видз дырйи блинсӧ оз ӧмӧй сёйны?
— Дерт, оз. Сэки ни йӧла, ни чериа-яя вӧлӧга оз сёйны.
— Мый позьӧ, сідзкӧ, сёйны Ыджыд видз дырйи?
— Ва вылын пуӧм рок, капуста, нянь, картупель, град выв пуктасъяс. Мӧд ногӧн кӧ — кослунъя сёян.
1. Ті кужанныд пӧжавны блин?
2. Коді тіян гортад пӧжасьӧ?
119 удж. Содтав кольӧм суффиксъяссӧ.
Торъя дозйӧ кисьтны литра джын йӧв. Йӧв пытшкӧ гудравны пызь. Няньшомыс медым вӧлі кизьӧриник нӧк кодь. Содтыны сов да сакар, кык-куим кольк. Няньшом бура гудравны пу пань... . Мавтны вый... рач да пуктыны плита вылӧ. Шоналӧм рач... позьӧ пӧжавны блин.
120 удж. Лыддьы текстсӧ.
Берба лун.
Берба лун — вӧр-валӧн ловзян пас, тулыслӧн воан кад. Коми йӧз важысянь нин бербаӧс лыддьывлісны вежа пуӧн. Шулісны, мый кутшӧм пӧ бербаыс артмас, сэтшӧм и воыс лоас. Бур розъя кӧ бербаыс — бур во водзын, кос бербаыс — лёк во водзын. Вичкоын вежӧдлісны берба вож. Пуктылісны сійӧс гортас ен ув пельӧсаныс. Аньяс берба вожнас кокньыдика шлачкӧдлісны челядьнысӧ да шуалісны нимкыв. Тадзи найӧ эскывлісны бербалӧн бурдӧдчан выныслы.
1. Мыйла бербасӧ коми йӧз шулісны вежаӧн?
2. Мый вӧчисны вежӧдӧм бербанас?
3. Тӧдмав, кор пасйӧны Благӧвещенньӧ, Йӧввыв, Ыджыд лун, Берба лун?
4. Найӧс нуӧдігӧн кутшӧм традицияяс вӧліны?
121 удж. Содты сёрникузяясӧ эмакывъяс.
1. Бербасӧ коми йӧз лыддьывлісны вежа ...ӧн.
2. Нывбабаяс кокньыдика шлачкӧдлісны ...ӧн челядьсӧ.
3. ...ӧн ветлісны вичкоӧ.
Кутшӧм традицияяс вӧліны Ыджыд лунӧ?
Вӧдитчы отсӧг вылӧ вайӧдӧм кывтэчасъясӧн.
Ыджыд лунӧ
пӧжавлісны кулич
чеччалісны пӧв вылын
тачкӧдчисны колькйӧн
сёйисны мичмӧдӧм кольк
ӧта-мӧд дорӧ ветлісны гӧститны
пелькӧдісны керка
зонъяс лыйсисны пищальысь (повзьӧдлісны омӧльясӧс)
вичкоын нуӧдлісны служба
гажӧдчисны, качайтчисны
шуалісны: «Кристос ловзьӧма!»
122 удж. Серпасъяс серти вочавидз юалӧм вылӧ.
Кыдзи Настук котырын пасйӧны Ыджыд лун?
123 удж. Серпасав ыджыдлунся кольк. Лӧсьӧд ёртыдлы чолӧмалӧм Ыджыд лунӧн.
Дона ёрт!
Чолӧмала тэнӧ Ыджыд лунӧн!
Сиа тэныд шуд, радлун, кыпыд лов шы!
Тэнад нывъёрт
ВЕРМӦМ ЛУН
124 удж. Лыддьы баллада юкӧн.
Сталинградскӧй баллада.
Коркӧ волан кӧ Волгалань тэ, —
Братскӧй гу весьтас копыртчы чӧла ...
Сійӧн му вылын ӧні ми олам, —
Найӧ сетісны ассьыныс нэм!
Копырт юртӧ да пидзӧс выв сувт
Братскӧй гу бердӧ ӧти здук чӧла,
Мед салдатъяслысь палявтӧм ун
Оз нин торк весиг котӧртысь тӧлыс ...
Дона быдӧнлы му вылын мир
Да веж тулыс моз дзордзалысь томлун.
Сэсся некор оз киссьы мед вир,
Колӧ сы вӧсна тышкасьны, овны.
С. Попов
1. Мый йылысь тайӧ балладаыс?
2. Кодъяслы сійӧ сиӧма?
3. Мый тэ тӧдан Ыджыд тыш йылысь?
125 удж. Рочӧд салдатлысь письмӧсӧ.
Чолӧм, дона гӧтыр Александра Михайловна да Агния нылукӧй. Уна кад мысти босьтчи гижны тіянлы письмӧ. Меным сетісны зэв ыджыд награда. Быд лун мунам 100 километр водзӧ. Сідзкӧ, ме регыд воа гортӧ. Уна позьӧ висьтавны армейскӧй олӧм йылысь, воа да ставсӧ висьтала. Сэтшӧм окота асланым мӧслысь чӧскыд йӧвсӧ юыштны. Дерт, сьӧкыд тіянлы метӧг мӧстӧ видзны, но виччысьыштлӧй неуна, энӧ вузалӧй мӧстӧ, регыд воа.
Март 2-ӧд лун, 1945-ӧд во
Налимов Алексей Иванович
1. Кутшӧм аскылӧм чужис, кор тэ лыддин письмӧсӧ?
2. Вӧлі-ӧ кодкӧ тіян рӧдвужысь Ыджыд тышын?
126 удж. Сетӧм кывтэчасъяс отсӧгӧн вочавидз юалӧм вылӧ.
Мый вӧчисны йӧз, медым не вунӧдны Айму вӧсна Ыджыд тыш йылысь?
Отсӧг вылӧ кывтэчасъяс : сувтӧдісны мемориалъяс, памятникъяс, обелискъяс; гижисны Паметь небӧг; пасйӧны Вермӧм лун; чолӧмалӧны ветеранъясӧс; козьналӧны ветеранъяслы дзоридзьяс; паныдасьлӧны ветеранъяскӧд.
127 удж. Вермӧм лунӧ телевизор-радио пыр позьӧ кывны войналы сиӧм вель уна сьыланкыв. Велӧдам Лев Ошанинлысь «Война туйяс» («Эх, дороги») сьыланкыв.
Война туйяс, бус да сьӧд ру,
Взрывӧн кодйӧм гуяс, танкӧн лойӧм му.
Кысь нӧ тӧдан, кор дзенгас — шков,
Гашкӧ, тані-й пӧдан, пуктан ассьыд лов.
Бусыс пырӧ морӧс пиад да эбӧстӧ виӧ.
Гӧгӧр сотчӧ, кайӧ биӧн, а пуляыд йӧй.
Война туйяс, бус да сьӧд ру,
Взрывӧн кодйӧм гуяс, танкӧн лойӧм му.
Вӧр йыв сайын шонді зэв рам.
Кильчӧ содйӧд кайӧ шогсьыс пӧрысь мам.
Кымӧс весьтас кутӧ кисӧ, —
Мам сьӧлӧмыд висьӧ,
Быд лун виччысьӧ тан писӧ,
А пи оз лок.
Война туйяс, бус да сьӧд ру,
Взрывӧн кодйӧм гуяс, танкӧн лойӧм му.
Вуджим мыйта вир кисьтан кось!
Некор война туйтӧ вунӧдны оз позь.
Сьылӧй сьыланкывсӧ класснад Вермӧм лунлы сиӧм гажлун вылын.
ВЕЛӦДӦМ МАТЕРИАЛ ВЫНСЬӦДӦМ
128 удж. Тӧдмав нӧдкывъяс. Нӧдкывъясысь аддзы да гиж эмакывйысь артмӧм кывбердъяс.
1. Абу ловъя, а мортӧс велӧдӧ.
2. Бордъя, а оз лэбав, коктӧм, а ветлӧ.
3. Ныра и бӧжа, а абу ловъя.
129 удж. Комиӧд висьтсӧ.
Мы живём в девятиэтажном доме на третьем этаже. Сегодня выходной. Наша семья встала в 8 часов 30 минут. Мы позавтракали в 9 часов. После завтрака убирали квартиру. Отец на улице вытряхивал половики. Я пылесосил и вынес мусор. Старшая сестра вытирала пыль и мыла пол. Мама убирала кухню. К 12 часам мы закончили уборку. Теперь наша квартира чистая.
130 удж. Гӧгӧрвоӧд шусьӧгъяссӧ, содтав кадакывъясӧ колана суффиксъяс.
1. Гортын — кыдз кол..., йӧзын — кыдз тшӧкт... .
2. Быд пӧтка локт... аслас позйӧ.
3. Быдторйӧ колӧ велӧдч... .
131 удж. Содтав колана кывбӧръяс.
Водз тулыснас лэбачьяс заводитӧны лӧсьӧдны позъяс. Быд лэбач вӧчӧ позсӧ ас местаӧ. Катшаяс, ракаяс, юрсикайяс, жоньяс, сьӧд ракаяс позсӧ вӧчӧны пуяс ... . Юсьяс, дзодзӧгъяс, уткаяс, истанъяс да ваын уялысь мукӧд пӧткаяс вӧчӧны быдтысянінсӧ юяс да тыяс ... . Дозмӧръяс, таръяс, сьӧлаяс, шоныд муысь воӧм мукӧд лэбачьяс позъялӧны вужля ..., пӧрӧм пуяс ... . Джыджъяслысь позсӧ позьӧ аддзыны юлӧн кыркӧтшъяс ... . Уна лэбач позъялӧны ӧшинь куричьяс ..., кер бунтъяс ... .
Отсӧг вылӧ : дорӧ, дорысь, вылӧ, бокӧ, увъясӧ, улӧ, костӧ.
132 удж. Мичаа лыддьы кывбурсӧ. Вочавидз юалӧмъяс вылӧ. Содтав колана вежлӧг суффиксъяс.
Аддзысьлытӧдз, школа!
Класс..., коридор...
Весиг шы оз кыв.
Школьникъяс... корис
Гожся ывлавыв.
Миянлы яр шонді...
Нюжӧдӧма сыв... .
Майбыр, пӧттӧдз гожъяв,
Котрав, серав, сьыв.
И тэ, муса школа,
Таысь он ло скӧр.
Первой арся лун...
Аддзысям ми бӧр.
В. Ширяев
1. Кӧні тэ кутан коллявны гожӧм?
2. Мый тэ радейтан вӧчны гожӧмын?
3. Волӧн кутшӧм кад тэныд медся ёна кажитчӧ?
ЮРИНДАЛЫСЬ
Грамматика терминъяс .... 4
Выль велӧдчан во .... 5
Ме витӧд класса велӧдчысь .... 7
Урок да перемена .... 11
Ар .... 17
Арся козинъяс .... 22
Мортлӧн ортсы да сям .... 29
Миян рӧдвуж .... 36
Миян рӧдвужлӧн шойччан лун .... 39
Менам медматысса морт .... 43
Тӧв .... 50
Менам радейтана гортса пемӧс .... 55
Керка. Патера. Вежӧс .... 59
Вӧр-ва видзӧм .... 66
Тулыс .... 76
Тувсовъя гажлунъяс .... 81
Вермӧм лун .... 90
Велӧдӧм материал вынсьӧдӧм .... 94
